سلوک اخلاقی؛ طرح های روایی

معرفی کتاب

این اثر به بررسی طرح هایی از مراحل سلوک اختصاص دارد که در روایات معصومان علیهم السلام به آنها اشاره شده است. این طرح ها برگرفته از سه الگوی روایی درجات اسلام، درجات زهد و مناجات خمسه عشر است.
در طرح های یاد شده، افزون بر اثبات صدور، تحلیل محتوای روایات و ترسیم طرحواره سلوک، ساختار اندیشه اخلاقی اسلام از سه زاویه گوناگون و با سه برش متفاوت ارائه شده است.
بحث از سلوک و مراحل آن آغازی بر سلسله بحث های فقه اخلاق است؛ آغازی که می تواند به ترسیم نظام اخلاقی اسلام بینجامد؛ زیرا تبیین مراحل سلوک، به معنای ترسیم نقشه راهی است که برای رسیدن به غایات دینی باید پیمود.
این نقشه جایگاه هر صفت و ویژگی اخلاقی را در این مسیر نشان داده و زمینه ها و نتیجه ها و روابط را مشخص می کند؛ گشودن این وادی تازه در عرصه فقه دین تجربه ای است برای گشودن عرصه های تازه ای در تفقه دینی و چاره اندیشی برای رکودی که گرفتار آن هستیم.
اگرچه تکیه گاه و منبع اصلی این تحقیق قرآن و روایات است، اما آنچه به آن تمایز می بخشد، تفاوت در منابع نیست، توجه و تأکید بر منابع وحیانی در گذشته نیز سابقه داشته است؛ سوابقی که امروزه از آنها با عنوان اخلاق نقلی یاد می شود.
پژوهشگر کتاب سلوک اخلاقی، طرح های روایی بر آن است که در این نوشتار سنت فقهی را در عرصه تازه ای وارد کند؛ سنتی که بر پایه پذیرش جامعیت و پاسخ گویی دین نسبت به نیازهای بشری شکل گرفت و به نظارت دین بر تمامی نیازها تا روز قیامت باور داشت.
این کتاب در چهار بخش اندیشه دینی و مراحل سلوک، درجات اسلام، درجات زهد و مناجات خمسه عشر تنظیم شده است که در بخش نخست آن، مفهوم شناسی، زمینه های بحث در قرآن و روایات، تاریخچه و روش شناسی اندیشه دینی و مراحل سلوک مورد بررسی قرار می گیرد.
بخش دوم با بررسی روایاتی در اثبات استناد درباره درجات اسلام، ادله جامع، ادله مستندساز، تحلیل مفاد، درجه در منابع دینی، حقیقت درجه و زمینه های رفعت درجه در این حوزه را مورد بررسی قرار می دهد و به تیین درجه اسلام، درجه ایمان، درجه تقوا و درجه یقین نیز می پردازد.
بررسی درجات زهد در بخش سوم این کتاب با بررسی سند و متن حدیث و تحلیل مفاد حدیث در این زمینه آغاز می شود و در ادامه توکل، صبر، قناعت، رضا، زهد، اخلاص و یقین در هفت فصل بعدی تبیین می شود که خود از گفتارهای مختلفی نیز تشکیل شده است.
در بخش چهارم با عنوان مناحاج خمسه عشر که آغازگر آن یک مقدمه است، پنج گفتار اثبات صدور، اصالت عناوین مناجات ها، ترتیب مناجات ها، ترتیب مفهومی عناوین و سیر صعودی در مضامین مناجات ها بررسی می شوند.
مناجات تائبین، مناجات شاکین، مناجات خائفین، مناجات راجین، مناجات راغبین، مناجات شاکرین، مناجات مطیعین، مناجات مریدین، مناجات محبین، مناجات متوسلین، مناجات مفتقرین، مناجات عارفین، مناجات ذاکرین، مناجات معتصمین و مناجات زاهدین، پانزده مناجات این بخش است.