بحران آذربایجان (سالهای 1324-1325 ش): خاطرات مرحوم آیت الله میرزا عبدالله مجتهدی

معرفی کتاب

کتاب بحران آذربایجان (سالهای 1324-1325 ش)، خاطرات مرحوم آیت الله میرزا عبدالله مجتهدی است. این کتاب توسط رسول جعفریان گردآوری شده است و در انتشارات موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران منتشر شده است.

باتوجه به عنوان اثر باید به دو مساله عمده اشاره شود، اولا مطالعه و پژوهش پیرامون " بحران آذربایجان" از چه رو میتواند برای تاریخ معاصر ایران قابل توجه باشد؟ و دوم اینکه آیا خاطرات مکتوب مرحوم مجتهدی میتواند مبنای استناد تاریخی باشد یا خیر.

کوتاه در باب شکل گیری بحران فرقه ی دموکرات آذربایجان:
در جریان اشغال ایران در 1320 ش توسط نیروهای نظامی روس و انگلیس به بهانه حمایت ایران از آلمانها در جنگ جهانی،روس ها شمال ایران و آذربایجان را از آن خود کردند.، با پایان جنگ در 1324 هر دو نیروی اشغالگر بنا بر توافقی ملزم به ترک خاک ایران شدند، روس ها برای ایجاد جای پایی دائمی در ایران به تکاپو افتادند ، آنان که سالها در تهران و سایر شهرها به تقویت حزب توده پرداخته بودند ، در کردستان و آذربایجان نیز به تاسیس حزب و جمعیت کمونیستی" دموکرات" پرداختند.
داستان از آنجا شروع میشود که میر جعفر پیشه وری اصالتا خلخالی که از 16 سالگی به باکورفته بود ،پس از سه دهه همکاری با سازمان های جاسوسی روسیه و مجذوب شدن در آموزه های بلشویکی و کمونیستی منطقه قفقاز ، به ایران باز میگردد و در سال 1324 به نمایندگی از مردم تبریز در مجلس چهاردهم انتخاب میشود اما به دلیل سوابق مشکوک، تهران اعتبار نامه اش را لغو میکند.
پیشه وری با خود رایی وحمایت روسیه به تبریز رفته و در شهریور 1324 به کمک همفکران خود حزب دموکرات را که همان حزب توده با گرایشات افراطی " سوسیالیسم ترکی –آذری"باشد بنیان میگذارد و با تاکید بر زبان ترکی و قومیت گرایی خود را وزیر الوزرا دولت ملی مستقل خوانده و کابینه تشکیل میدهد و در پی نوعی حکومت خود مختار بر می آید که رویای جدایی طلبی از ایران را در سر دارد.
جمعیت نامبرده در کمتر از یکسال وچند ماه پس از خروج روس ها از کشو ر با حمله ی نظامی ارتش دولت مرکزی ایران در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی و با همراهی مردم بومی مسلح آذربایجان ، در کمتر از 24 ساعت بطور کامل از هم فرو پاشید و سران آن متواری یا کشته شدند.

درباره آیه الله مجتهدی و شروع خاطره نویسی روزانه اش:
مولف رسول جعفریان به دلیل سرشناسی خود و خاندانش در نوشتن خاطرات حتی المقدور خود را به منابعی که به نوعی درگیرآن رخداد بوده میرساند. گاه این منبع ، ملاقات چندین باره آیه الله با شخص پیشه وری است و گاه گپ و گفت با تعداد قابل توجهی از سران و مسولان فرقه و گاه مشاهدات و مطالبی است که از مردم عادی و بومی منطقه وحومه به اطلاع ایشان میرسد و گاه نیز حاصل مشاهده مستقیم خودشان.
خاندان پدری آیت الله میرزا عبدالله مجتهدی تا پنج نسل از خاندان های مجتهد پرور بنام تبریز بوده است. ایشان سال های زیادی در قم به فراگیری علوم دینی میپردازد و پس از بازگشت به تبریز مقبول علما، فرهیختگان و مجامع ادبی تبریز قرار میگیرند ، ایشان در اوان چهل سالگی و پختگی به گستردگی و خطرناکی جدایی همیشگی آذربایجان از ایران پی برده و نگارش خاطرات روزانه خود در باب احوالات آذربایجان و حومه را از 12 آذر 1324 ( چند روز پیش از روی کار آمدن رسمی فرقه دموکرات) تا 21 آذر 1325 که با انحلال و نابودی کامل فرقه دموکرات مقارن است ادامه می دهد.