نگرشی بر تعامل فقه و تربیت

معرفی کتاب

کتاب «نگرشی بر تعامل فقه و تربیت» نوشته حجت الاسلام علی همت بناری، دارای سه فصل می باشد:
فصل اول درباره مفهوم شناسی فقه و اهمیت آن در میان علوم دینی است و نیز مباحثی مثل موضوع، قلمرو، رسالت، محتوا و طبقه بندی فقه وجود دارد.
در فصل دوم مؤلف به مفهوم شناسی تربیت و مباحثی مثل موضوع، اهداف، مبانی، اصول، روش ها، ارکان، دامنه و مراحل تربیت می پردازد.
و در فصل سوم به بحث مهم یعنی تعامل بین فقه و تربیت در سه گفتار می پردازد:
1. بررسی امکان تعامل فقه و تربیت؛
2. تأثیر فقه در تربیت؛
3. تأثیر تربیت و علوم تربیتی در فقه.

مؤلف بعد از مقدمه ای در اهمیت و ضرورت این بحث وارد فصل اول شده و مباحثی را درباره فقه مطرح می کند. در گفتار اول به مفهوم شناسی فقه در لغت پرداخته و سه معنای اصلی علم، فهم و حذاقت (تیزفهمی ) را با تقسیمات آن ها بیان می کند و در جمع بندی، معنای «فهم» را برای فقه می پذیرد که البته با علم و حذاقت نیز در برخی جاها قابل جمع است.
سپس مؤلف وارد مفهوم فقه در آیات و روایات شده و بیان می کند واژه فقه در آیات به همان معنای لغوی یعنی فهم مطلق است و اقوالی را که گفته اند فقه به معنای فهم عمیق است (مثل شهید مطهری) یا به معنای امروزی آن، یعنی فهم احکام شرعی، نمی پذیرد.
در بررسی فقه در روایات، آن را از معنای لغوی فراتر دانسته و به معنای بصیرت در دین می داند و بعد از معنای لغوی و بررسی در آیات و روایات، وارد معنای اصطلاحی فقه شده و دو اصطلاح را از فقیهان ذکر کرده و در پایان، مراحل تطور واژه فقه را تا به امروز بیان می کند.

در گفتار دوم، اهمیت و جایگاه فقه را در میان علوم دینی عنوان می کند و در گفتار سوم، ضمن بررسی موضوع فقه از دیدگاه قدما و معاصرین، بیان می دارد که در نزد قدما موضوع فقه را افعال مکلفین می دانستند اما معاصران موضوع فقه را تمام رفتارهای فردی و اجتماعی انسان (مکلف و غیرمکلف) از تولد تا مرگ می دانند.
سپس مؤلف در گفتار چهارم، رسالت و غایت فقه را تبیین قواعد و باید و نبایدهای دین در زندگی فردی و اجتماعی انسان بیان کرده که نهایت آن کسب کمالات روحی و معنوی و تقرب انسان است.
گفتار پنجم به تبیین قلمرو فقه در جنبه های وجودی انسان و ارتباطات او و رفتارهای ظاهری و باطنی انسان می پردازد.
در گفتار ششم و پایانی فصل اول، محتوا و طبقه بندی فقه را از دو نگاه کلی، یعنی در موضوعات، احکام و استدلالات احکام و نگاه دوم در باب های فقهی عنوان می کند و پس از بررسی و نقد دسته بندی های گوناگون علما، دسته بندی پیشنهادی خود را بیان می کند.
فصل دوم به بحث تربیت اختصاص داشته و ابتدا به مفهوم شناسی تربیت در لغت و آیات و روایات و اصطلاح پرداخته؛ سپس در معنای اصطلاحی پس از جمع بندی تعاریف اصطلاحی، به عناصر مشترکی در این تعاریف می رسد.

مؤلف پس از مفهوم شناسی تربیت، مباحثی را مانند: اهداف، مبانی، اصول، روش ها، ارکان و دامنه تربیت بیان می کند.
در مهم ترین فصل این کتاب یعنی تعامل فقه و تربیت، به بررسی امکان این تعامل از جهات گوناگونی مانند: اشتراک در موضوع، قلمرو، محتوا، اهداف و کاربردی بودن آن دو پرداخته و سپس وارد گفتار دوم یعنی تأثیر فقه در تربیت شده و تأثیر فقه را در مبانی تربیت و سپس در اهداف، اصول، روش ها، ابعاد، ارکان و مراحل تربیت بیان می کند.
به عنوان مثالم در تأثیر فقه در اهداف تربیت بیان می کند: چون هدف نهایی تربیت یعنی تقرب الهی تنها با فقه محقق نمی شود، بنابراین از اهداف میانی مثل: حفظ سلامت جسمی، حفظ سلامت روحی (عبادت) و حفظ روابط اجتماعی بحث می کند و یا در بحث تأثیر فقه در اصول تربیت پس از پاسخ مثبت به این تأثیر، به برخی از اصول تربیتی قابل استخراج شده از فقه اشاره می کند:

1. اصل رعایت توانایی متربی از لحاظ سنی، جنسی و شرایط زمانی و مکانی؛
2. اصل تخفیف و مسامحت با اموری مثل: وجود جایگزین در احکام، جواز انجام محرمات در حال اضطرار، تخفیف در نحوه انجام برخی واجبات و...؛
3. اصل مثبت نگری در زمینه هایی مانند: اصالت صحت فعل مسلم، اماریت ید، اصل حلیت و طهارت، قاعده فراغ و سوق المسلمین؛
4. اصل آماده سازی برای پایبندی به تکالیف الزامی؛
5. اصل سخت گیری در احکام الزامی (واجبات و محرمات) و آسان گیری در احکام غیر الزامی (مستحبات و مکروهات)؛
6. اصل آزادی و اختیار در کلیه احکام و عدم تکلیف در موارد اکراه و اجبار؛
7. اصل تعبد و عدم لزوم دانستن حکمت احکام؛
و ...

سرانجام مؤلف در گفتار سوم از فصل سوم، به تأثیر تربیت و علوم تربیتی در فقه پرداخته و ضمن بیان تأثیر تربیت در فقه، به زمینه های آن اشاره می کند، مانند:
1. ارائه موضوعات جدید مثل تحصیل در خارج از کشور؛
2. ایجاد عناوین ثانویه فقهی مثل تغییر جواز تنبیه کودک به عدم جواز به خاطر تشخیص متخصصان تربیتی؛
3. ارائه تحلیل های تربیتی از احکام فقهی (و خارج کردن فقه از خشکی و غیرجذاب بودن).
و در قسمت دوم یعنی تأثیر علوم تربیتی در فقه به ارائه موضوعات نوین و موثر در مبانی احکام فقهی می پردازد. پایان بخش کتاب هم، به جمع بندی و نتیجه گیری اختصاص دارد.