تجدید بنای اندیشه ی دینی در اسلام

معرفی کتاب

این کتاب در یک دیباچه و هفت فصل؛ همراه با مقدمه مترجم به رشته تحریر در آمده است. همانند بسیاری از نواندیشان دینی در دنیای معاصر، مطابق آنچه که در دیباچه و فصل اول کتاب آمده است ، دغدغه اصلی اقبال دفاع از دین به طور کلی و از دین اسلام به طور خاص در برابر موج مدرنیته و به نوعی مادیگری جدید است. پاسخ به این سئوال که رابطه علم و دین چگونه است؟ آیا با وجود علم و گسترش سریع آن اصولا دیگر نیازی به دین هست؟ آیا می توان به نحوی منطقی از ضرورت دین در دنیای کنونی دفاع کرد؟
در همین راستا اقبال در بخش اول کتاب تحت عنوان دانش و تجربه دینی، سعی دارد با رویکردی عرفانی و اشراقی به دین نشان دهد که ایمان گوهر دین است. او معتقد است هر چند که جوهر ایمان، اعتقاد است اما به این معنی نیست که ایمان در حوزه عقلانیت و فلسفه قرار نگیرد. هیچ دلیلی نیست که لزوما اندیشه و اشراق با هم متعارضند. اشراق و درون بینی نوع عالی تری از عقل است. آیات متعددی در قرآن وجود دارد که انسانها دعوت به تعقل و تفکر در هستی کرده است.
اقبال با این رویکرد از تجربه دینی دفاع می کند. تجربه دینی حالتی از احساس است که سیمای معرفتی دارد. تجربه دینی مدعی تفسیری بهتر از معرفت دینی است. حال سئوال این است که ضامن صحت آن چیست؟ اقبال معتقد است که محکهای عقلی و عملی برای تشخیص صحت تجربه دینی وجود دارد. محک عقلی مورد عمل فیلسوفان بوده و محکم علمی مورد عمل پیامبران. موضوع فصل دوم کتاب از همین جا مشخص می شود ، "آزمون فلسفی جهت رازگشایی از تجربه دینی". اقبال معتقد است که هستی یک کلیت یکپارچه و دارای وحدت است . آنچه که در علوم تجربی مثل فیزیک و زیست شناسی اتفاق افتاده این است که هستی (وجود) تکه تکه شده و بر اساس آن معرفت و دانش تولید می شود . با تمایز بین "سوژه" و"ابژه" در واقع ما به نوعی معرفت و دانش ناقص دست می یابیم و سایر جنبه های معرفت را نادیده گرفته ایم. معرفت صرفا جنبه پیروزی و نگاه به بیرون ندارد، بلکه آنچه می توان بدون واسطه دریافت در ابتدا "نفس خود" انسان است. بنابراین در دنیای جدید با تسلط علوم تجربی، جنبه های مهمی از معرفت در مورد هستی نادیده گرفته می شود.
عنوان فصل سوم "تصور خدا و معنی نیایش " است. اقبال در این فصل هم با تاکید بر اصل وحدت عنوان می کند، کل هستی به نوعی تجلی از خداوند است که پیوسته در حال تحول و آفرینش مدام است. انسان نیز در واقع جنبه ای از آن "من مطلق" است . انسان چون که خود، ذره ای از هستی مطلق و واقعی است، همواره در صدد ایجاد ارتباط درونی با هستی است. در ادامه نویسنده بیان می کند که نیایش و دعا یکی از راههای مهم جهت ایجاد این ارتباط است. نیایش به عنوان یک وسیله اشراق نفسانی، عملی حیاتی است که با کمک آن جذیره کوچک شخصیت ما وضع خود را در کل بزرگتری از حیات اکتشاف می کند. نیایش خواه فردی یا اجتماعی باشد، تجلی اشتیاق درونی است برای دریافت جوابی در سکوت هراسناک جهان، فرایند منحصر به فرد اکتشافی است که به وسیله آن من جوینده، در همان لحظه که نفی خودی خویشتن را می کند به اثبات خویش می رسد. به این ترتیب ارزش حقانیت وجود خویش را به عنوان عامل بالنده ای در حیات جهان اکتشاف می کند.
فصل چهارم کتاب تحت عنوان "خودانسانی: آزادی و جاودانی اش" در واقع از فردیت انسانی دفاع می کند و بسیاری از اندیشه هایی که معتقدند اسلام فردیت انسانی را نادیده گرفته و برای او سرنوشتش را در اساس اصل قضا و قدر از پیش تعیین کرده، انتقاد وارد می کند. او می گوید اسلام قدرت آزادی عمل را به عنوان ثابت و کاهش ناپذیر در زندگی من (نفس) حفظ می کند. وقت خاص برای نمازهای روزانه تعیین کردن با مدلول قرآنی "تسلک نفس" آدمی را که از طریق اتصال وی با سرچشمه نهایی زندگی و آزادی به وی باز می گرداند، برای آن است که من از خواب و مشاغل روزانه نجات بخشد. نماز به عنوان نماد گریز "من" است از ماشینی گری به آزادی.
بحث نویسنده در فصل پنجم کتاب با عنوان روح فرهنگ اسلامی این است که اصولا روح تمدن اسلامی با تمدن یونانی متفاوت است. برخلاف تفکر یونانی که بر عقل نظری تکیه دارد، تفکر اسلامی اصولا بر عمل مشاهده و تجربه استقرایی متکی است. البته اقبال نظر خود را با آوردن شواهدی از قرآن که بر تفکر و تعمق بر آفاق و انفس از راه مشاهده تاکید می کند، مستدل می نماید. اقبال معتقد است که عمده متفکران اسلامی از این نکته مهم غافل بوده و چنین پنداشته اند که تاکید بر استقراء و تجربه، ناشی از تفکر معاصر غرب است.
فصل ششم کتاب با عنوان "اصل حرکت در ساختار اسلام" به نحوی مشخصتر و واضحتر به موضوع نوسازی و احیا فکر دینی در اسلام اختصاص دارد. این بخش از کتاب مشخصاً به نوسازی سیاسی و اجتماعی در جهان اسلام می پردازد و اقبال به نحوی آشکار، نظر مثبت خود را نسبت به تحولات جدیدی در دنیای اسلام در حال وقوع است اعلام می کند. اقبال با تکیه بر اصل اجتهاد ، بیان می دارد که دین اسلام توانایی این را دارد که با شرایط جدید خود را هماهنگ کند. او به عنوان یک تجربه عینی به تحولات ترکیه بعد از سال 1924 م اشاره می کند که رسما خلافت الغاء و جمهوری ترکیه با تکیه بر اندیشه گرایی مشکل گرفت. موقعیت و ضرورت های جدید جهان اسلام اقتضا می کند که با تحولات جدید هماهنگ شده در مقابل آن مقاومت نشود. هیچ لزومی ندارد که انسانهای امروزه بر مبنای اجتهادات گذشتگان زندگی کنند به همین مبنا او از الغای خلافت حمایت می کند، معتقد به اهمیت بیشتر به حقوق زنان دارد، موافق تشکیل مجلس در ترکیه و قانونگذاری به سبک جدید است و حتی تا جایی پیش می رود که نظر ضیاء شاعر ترک را که بر اساس ملی گرایی افراطی معتقد بود که اذان و نماز نیز باید به زبان ترکی خوانده و گفته شود، تایید می کند. اینها همه در شرایطی است که در جهان اسلام پس از فروپاشی خلافت عثمانی نیروها و گروههای بسیاری در پی احیای خلافت بوده، مخصوصا در هند و پاکستان جنبش احیای خلافت دارای نیرومندی بیشتری است. اقبال می گوید اگر جهان اسلام با اندیشه نافذ و تجربه جدید مجهز شود می تواند شجاعانه به نوسازی و احیایی که در پیش دارد بپردازد.
همه این مباحث در فصل آخر کتاب سئوال مهمی مطرح می شود . آیا دین ممکن است؟ اقبال زندگی دینی را به سه دوره تقسیم می کند. دوره ایمان، اندیشه و اکتشاف. دوره اول همچون نظام و انضباطی است که قومی آن را می پذیرد، بدون آنکه بپرسد، هدف از آن چیست. دوره دوم یعنی دوره اندیشه، حیات دینی به دنبال اساس و شالوده خود در نوعی ما بعدالطبیعه و پیدا کردن نظری منطقی نسبت به جهان است و خدا هم جزئی از آن به شمار می رود. اما دوره سوم یعنی اکتشاف که مورد نظر اقبال نیز هست روانشناسی جانشین مابعدالطبیعه می شود و حیات دینی به صورت آرزوی تماس مستقیم با حقیقت مطلق در می آید. در این دوره، فرد شخصیت آزاد پیدا می کند و این نه از طریق رهایی از قید و بندهای قانون است، بلکه از طریق اکتشاف سرچشمه نهایی قانون در اعماق خودآگاهی خاص خود اوست. بنابراین یک نوع رویکرد عرفانی به این بر اساس تجربه دینی مورد نظر اقبال است که می تواند، جلوه ای روحانی به این جهان مادی شد، دهد و انسان ازنیست انگاری و ناامیدی نجات دهد. این رویکرد عارفانه و روانشناسانه اقبال در نقل قولی که از یک صوفی مسلمان می آورد مشخص تر می شود: "فهم کتاب آسمانی ممکن نیست، مگر آن زمان که این کتاب به همان صورتی که بر پیغمر وحی شده برای مومن نیز حالت وحی پیدا کند".