فرقه های اسلامی ایران در سده های میانه

معرفی کتاب

متاسفانه باوجود منابع فراوان در زمینه فرقه های اسلامی ایران در سده های میانه، مطالعه و تحقیق در این خصوص کمتر مورد توجه قرار گرفته و بعد تاریخ سیاسی فرق اسلامی بیشتر مورد تاکید قرار گرفته است و البته بی توجهی به چنین موضوعاتی به نظام آموزشی ما بازمی گردد. از این روی مقالات مندرج در این مجموعه که نگاهی تاریخی به مسائل کلامی فرق اسلامی دارد به این منظور تالیف شده اند.
بخش اول کتاب «نکاتی درباره معتزله متاخر: رکن الدین محمود ملاحمی و اهمیت وی در تکوین اعتزال» نام دارد که به بررسی های تاریخی درباره جریان مهم و تاثیرگذار معتزله در جهان اسلام خصوصا در سده های آخر آن پرداخته است. مکتب معتزله که داعیه دار عقلگرایی در جهان اسلام بود، از همان آغاز مطالعات اسلام شناسی توجه غربیان و مسلمانان را به خود و آثارشان جلب کرده است، اما با وجود این تنها آثار اندکی از این جریان مهم و تاثیرگذار یافت شده و اغلب این نسخه ها در یمن محلی که بسیاری از آثار معتزلی در آنجا محفوظ مانده موجود است. داستان انتقال نسخه های خطی معتزله به یمن نیز خود یکی از مطالب جالب توجهی است که تا به حال تحقیقی درباره آن انجام نشده است.
بخش دوم این کتاب «بخشی از کتاب زیادات الاصول» نام دارد که به زبان عربی آورده شده است. ریچارد مارتین در مقاله ای عالمانه درباره زیادات الاصول نوشته است کتابی که توسط ابوریده با عنوان فی التوحید منتشر شده همان کتاب زیادات شرح الاصول است و ابوعلی محمدبن خلاد کتابی به نام الاصول نگاشته است که این کتاب پس از آن به عنوان مصدری برای معتزلیان قرار گرفت و شرح نویسی بر آن متداول گردید.
بخش سوم این کتاب کلام زمخشری نام دارد. مقاله «کلام زمخشری» بررسی درباره جارالله زمخشری و گرایش معتزلی وی است. به نظر می رسد حرکت اعتزال با وفات ابوالحسن بصری قدرت علمی خود را از دست داده است، اما با پیدا شدن چند اثر از متکلم معتزلی، رکن الدین ملاحتی توجه به جستجو برای یافتن آثار معتزلی جان تازه ای یافت و در این میان رساله کوتاه زمخشری در علم کلام با نام «المنهاج فی اصول الدین» و کتاب «المعتمد فی الاصول الدین ملاحمی» تحقیق ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدرموت دو اثری هستند که به عنوان آخرین تلاش های فکری معتزله متاخر منتشر شده اند.
بخش چهارم مربوط به «مواجهه قرائیم با تفکر ابوالحسن بصری بر مبنای مجموعه فرکویج در سن پترزبوگ» است که موضوع مورد بحث خانم زابینه اشمیتکه قرار گرفته و مفصل ترین بخش کتاب مورد بحث را به خود اختصاص داده است.
بخش پنجم کتاب، مقاله ای با عنوان «ماتریدیه در یک نگاه» نوشته ویلفرد مادلونگ نام دارد. این مکتب با آن که یکی از مهم ترین مکاتب کلامی جهان اسلام در گذشته و حال است، چندان مورد توجه محققان قرار نگرفته و تنها بتازگی اهمیت این جریان کلامی، مورد بحث قرار گرفته است. نوشته حاضر در این کتاب با وجود اختصار، در ارائه گزارشی تاریخی از این فرقه، بسیار حائز اهمیت است.
بخش ششم تحت عنوان «تکوین تاریخی ماتریدیه بر اساس گزارش ابومعین نسفی» منتشر شده است. ابومعین نسفی یکی از مهم ترین متکلمانی است که آثار مختلفی در کلام ماتریدیه به رشته تحریر درآورده است. این مقاله بخشی از کتاب تبصره الادله است که به زبان عربی در این کتاب آورده شده است.
بخش بعدی با عنوان «تاثیر شمس الدین شهرزوری بر ابن ابی الجمهور احسایی» نوشته زابینه اشمیتکه است.
2 بخش آخر کتاب فرقه های اسلامی در سده های میانه، دو مقاله درباره جریان با اهمیت کرامیه در خراسان است که در چاپ مجدد مقالات تغییراتی در آنها اعمال شده و برخی خطاهای راه یافته در آنها اصلاح شده است.