اصول سیاست و حکومت

اندیشه سازان، نظریه پردازان و لغت شناسان در مورد «سیاست» تعاریف متعددی ارائه کرده اند. اگر بخواهیم همة این تعاریف و دیدگاه های دینی و علوی را گرد آوریم به این تعریف می رسیم: سیاست عبارت است از ادارة جامعه های انسانی و هدایت آن به سوی تعالی. سیاست، علم است و موضوع آن نیز قدرت و نفوذ، یا به اعتقاد برخی «فن حکومت کردن» است. در فرهنگ علوم سیاسی، حکومت مجموعة دستگاهی است که بر جامعه اقتدار و چیرگی دارد. در فرهنگ صدر اسلام، واژه های امارت، دولت، ملک، ولایت و سلطنت، در ترادف نبی با لغت حکومت به معنای امروزی بوده اند. از گرد آمدن چهار عامل جمعیت، دولت و سرزمین، مفهوم کشور تحقق می یابد. اما آغاز اندیشة سیاسی به آغاز پیدایش اجتماع انسان ها بازمی گردد. مقایسة تاریخ ایران و یونان باستان در این زمینه مفید است. دربارة مبدأ و منشأ پیدایش حکومت نظریه های گوناگونی وجود دارند. نظریه های زور و جبر و جنگ، تمایل طبیعی، جبر تکوینی خداوند، قرارداد اجتماعی، و بعثت پیامبر، از جملة این نظریه ها به شمار می روند. اما برای تحقق و موجودیت هر حکومت، چند عنصر اساسی مورد نیاز است. این عناصر عبارتند از: جمعیت، سرزمین، دولت، حاکمیت و استقلال. دین عامل محرک تشکیل و دوام جمعیت است. البته برخی ملت و ملیت را عنصر سازنده دانسته اند، اما این مفاهیم نمی توانند سبب پیوستگی افراد انبای بشر تحت یک واحد سیاسی گردند. اسلام با ملی گرایی و ناسیونالیسم نمی سازد. عنصر تعداد هم عاملی اساسی در وجود حکومت است. سرزمین و دولت یا سازمان مجری قدرت نیز دو عامل دیگرند. اما اساسی ترین عنصر برای وجود حکومت و کشور، حاکمیت، «ملک» و یا قدرت و نفوذ بر اتباع است. حاکمیت در فرهنگ سیاسی غرب، از مفهوم اقتدار عالی امپراتور و کلیسا بر جامعه گذر کرده و اکنون به مفهوم اقتدار مطلق برای ملت در تعیین سرنوشت رسیده است. در اسلام، مفهوم حاکمیت با واژه های «ولایت» و «ملک» مطرح می شود و به دو نوع تقسیم می گردد: حاکمیت خدا بر جهان و انسان؛ حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش. غلبه و چیرگی، وجاهت و حجیت، اشکال مختلف شکل گیری قدرت سیاسی به شمار می آیند. در این عرصه، آمادگی سیاسی؛ یعنی رهبری مناسب، اعتقادات، روحیه و نیز رفتار بین المللی، آمادگی اقتصادی در دو بعد منابع طبیعی لازم و مهارت فنی کافی، و نیز آمادگی های نظامی، تبلیغاتی، اطلاعاتی و جغرافیایی، همه از عوامل قدرت ملی و ضامن حاکمیت ملی به شمار می آیند. دربارة انواع حکومت، نظریه های فراوان وجود دارد. اما اگر بخواهیم مسأله را با نگاهی جامع بنگریم، باید سیر تاریخی مفهوم حکومت و سیاست را هم در نظر آوریم. یکی از انواع حکومت، حکومت سلطنتی، مطلقه یا مشروعه، است. این شکل حکومت در دوران تاریخ باستان و تاریخ غرب و شرق، و نیز در تاریخ اسلام، تطورات گوناگون پذیرفته است. حکومت اشرافی و نخبگان، حکومت استبدادی، و حکومت ملی یا مردمی، انواع دیگر حکومت شمرده می شوند. آنچه امروز در غرب دموکراسی نامیده می شود، ریشه در همین نوع اخیر دارد. در کنار همه این انواع حکومت اسلامی نیز شکل دیگری از حکومت شمرده می شود. در اسلام، حاکمیت تشریعی خداوند در نبی و امام جلوه گر می شود. پس از آن حاکمیت جامعة اسلامی از نبی به اولوالامر منتقل شد، آنان نیز ـ طبق مکتب تشیع ـ اختیارات و مشروعیت حکومتی خویش را به آگاهان دین شناسی و فقیهان انتقال دادند. در منابع اسلامی، «ولایت» های گوناگونی برای فقیه اثبات کرده اند. ولایت قبول، ولایت در فتوا و اطاعت در قضا و اجرای حدود، ولایت تصرف، نظارت، زعامت و ولایت در امور حسبیه، موارد نه گانة شمول ولایت فقیه است.

در اسلام، حاکمیت قانون الهی و پیروی از برگزیدگان وی در امر حکومتی (معصومان ـ علیهم السلام ـ) اصل اساسی حاکمیت شمرده می شود. روح این اصل در مفهوم حاکمیت و ولایت فقیه نیز جریان دارد. این مفهوم از دو عنصر حاکمیت خدا بر انسان، و حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش نشأت می گیرد