تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام

معرفی کتاب

این کتاب روایتی است تحلیلی از سیر تحول اندیشه سیاسی در تمدن اسلامی. مؤلف با اشراف به منابع اصلی تاریخ سیاسی اسلام و منابع دست دوم، اثری دانشگاهی و روشمند پدید آورده که در جای جای آن با تحلیل ها و نگاه فردی نویسنده و نتیجه گیری های او روبرو می شویم.
مهم ترین ویژگی کتاب این است که مفاهیم و عقاید انتزاعی و ذهنی را در بافت و موقعیت تاریخی شان قرار داده و حتی الامکان به آنها کیفیتی انضمامی و عینی بخشیده است؛ به گونه ای که به هنگام مطالعه کتاب نه با مجموعه ای از عقاید و ادعاهای پراکنده، بلکه با زنجیره ای مداوم از واقعیت های تاریخی سروکار داریم که ما را در فهم دقیق آن مفاهیم انتزاعی یاری می دهند.
مؤلف پژوهشگری دانشگاهی است که از بیرون به تحولات سیاسی تاریخ تمدن اسلامی می نگرد و طبعاً به جز کنجکاوی های علمی و دلبستگی به رشته دانشگاهی اش، همدلی اعتقادی خاصی با موضوع تحقیق خود ندارد. این نکته از جهتی می تواند برای ما به عنوان صاحبان این تاریخ که با آن همدلی ـ یا ناهمدلی ـ عاطفی داریم، آموزنده باشد و به ما امکان دهد تا از نگاه یک مورخ دانشگاهی امروزین که در رشته تخصصی خود صاحب نام و اعتبار است به بخشی از تاریخمان بنگریم.
مؤلف این کتاب با اتکا به منابع قدیم و جدید در صدد برآمده تا روند شکل گیری و تحول اندیشه های سیاسی را میان مسلمانان ترسیم کند و به هیچ روی قصد داوری در باب اعتقادات دینی مذاهب مختلف را نداشته است. طبیعی است که برخی از آراء و دیدگاه های مؤلف و طرز تلقی او از مفاهیم، رویدادها و ... با دیدگاه های اعتقادی پیروان مذاهب مختلف اسلامی کاملاً سازگار نباشد. با این حال در ترجمۀ فارسی نیز همچون ترجمه های دیگری که از این کتاب به زبان های مختلف صورت گرفته، هیچ تغییری در متن ایجاد نشده است. مثلاً مؤلف در بحث از جانشینی پیامبر چنان که باید به وصایت توجه نکرده یا در بحث از جهاد با قیاس هایی نامتناسب به جنگ های مشابه در دیگر فرهنگ ها اشاره کرده است که با وجود آثار متعدد در این باره از هرگونه حاشیه نویسی در این موارد خودداری شده است. همچنین مؤلف در فصلی که دربارۀ شیعیان نوشته، دربارۀ برخی مسائل از جمله چگونگی تکوین این مکتب، مسئلۀ وصایت و موضوع غیبت امام نکاتی را مطرح کرده که نیاز به بحث و بررسی بیشتری دارد.
در این کتاب به افکاری پرداخته شده که مسلمانان عملاً در باب سامان اجتماعی و سیاسی در دوره ای خاص، یعنی از عصر فتوحات تا عصر مغول داشته اند؛ صرف نظر از اینکه از نظر خواننده امروزین این افکار با دنیای امروز سازگار است یا نه و با اسلام راستین منطبق است یا نه. رویکرد در بحث از این افکار و اندیشه ها رویکردی توصیفی است و چیزی وصف می شود که در آن عصر رایج بوده و نه آن چیزی که اسلام «حقیقتاً هست». کسانی که در این کتاب به افکار و آرای آنان پرداخته شده در زمان هایی بسیار دور و در جهانی کاملاً متفاوت با جهان ما می زیسته اند و در نتیجه برخی از سخنانشان به اصطلاح «از نظر سیاسی نامقبول» است و طبعاً با افکار و عقاید ما به ویژه در موضوعات و مسائلی از قبیل زنان، بردگان و جنگ ناسازگار است. طبیعی است کسانی که در دوران کهن و پیش از عصر مدرن می زیسته اند، دیدگاه هایی متفاوت با نگرش ما داشته باشند و برخی از افکارشان برای ما پذیرفتنی نباشد؛ به این دلیل ساده که مدرنیته پیش فرض های ما را در این باب به کلی تغییر داده است. برای فهم گذشته باید حتی الامکان عقاید و دیدگاه های امروزین مان را دخالت ندهیم.