میراث قرآنی ابان بن تغلب (141 ق)

معرفی کتاب

امام صادق علیه السلام: «هان! به خدا سوگند که مرگ ابان، قلبم را به درد آورد! (رجال الکشّی، ص330، ش 217).

برابر نصوص تاریخی، یکی از اصول حاکم بر سیره امامان شیعه علیهم السلام، اهتمام خاص آنان به میراث دینی و گزینش و تربیت شاگردانی متخصّص در علوم و معارف وحیانی است. این سنّت، از عهد امام علی علیه السلام شروع و هماره به فراخور شرایط تاریخی و فرهنگی امامان علیهم السلام ادامه داشته است. در این میان، دوران دو امام همام، امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام اوج تبلور عینیِ سنّت شاگردپروری است؛ شاگردانی که آیین فرزانگی و نجابت را از سرچشمه های ناب دانش فرا گرفتند، شهد معرفت را از کوثر عترت نوشیدند، افق های دانش دینی را گستراندند، و خود، اسوه های دانشوران شدند.

در میان این شاگردان، پیشتازانی بودند که تمام وجود خود را از سر صدق، وقف مکتب اهل بیت علیهم السلام کردند و در مدار ولایت، چون ستارگانی درخشیدند. امامان علیهم السلام نیز به وجود چنین شاگردانی که در نشر علوم و در انعکاس شعاع علمی ایشان، تأثیر عمیق تر و ماندنی تری بر جای گذاردند و نقش مهمّی در حفظ آثار نبوّت و امامت داشتند، افتخار می نمودند و تلاش های آنان را می ستودند.

اَبان بن تغلب، یکی از این ستاره های پُرفروغ دانش و فرزانگی است. شخصیت اَبان و منزلت او نزد امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام ، از متون مختلف روایی و تاریخی، مشهود است. امام صادق علیه السلام به ابان بن عثمان ـ که خود از اصحاب دانشمند امام است ـ فرمود: «ابان بن تغلب، سی هزار حدیث از من شنیده است. [تو نیز] از او روایت کن» و به سلیم بن ابی حیّه ـ که درخواست هدیه علمی از ایشان داشت ـ دستور داد: «نزد ابان بن تغلب برو که او احادیث بسیاری از من شنیده است. می توانی هر آنچه را که او برای تو روایت کرد، از جانب من روایت کنی». ابان، از جمله راویانی است که بارها رنج سفر دور و دراز کوفه تا مدینه را بر خود هموار کرد و در مقام شاگردی اهل بیت علیهم السلام حداکثر تلاش خود را به کار بست تا جایی که پس از سال ها سکونت در مدینه، به مقام استادیِ حدیث می رسد و مروّج سخن و سیره معصومان علیهم السلام می شود و امام صادق علیه السلام به او می فرماید: «اجلس فی مسجدِ المدینة و افتِ الناس فإنّی اُحبّ أن یُری فی شیعتی مِثلُکَ؛ در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده؛ چرا که من دوست دارم در میان شیعیانم مانند تو دیده شود «.

ابان را می توان از آغازگران مکتب حدیثی شیعه در کوفه دانست؛ چرا که او شاید اوّلین کسی است که از شیعه، تعریف خاصّی را ارائه کرد. او می گوید: شیعه، کسی است که وقتی مردم در گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اختلاف پیدا کنند، سخن علی علیه السلام را بپذیرد و وقتی در گفتار علی اختلاف کنند، سخن جعفر بن محمّد علیه السلام را قبول کند.

ابان بن تغلب، راوی بزرگ کوفی است؛ امّا به دلیل سفرهای فراوان به مدینه و کسب دانش از امامان معصوم علیهم السلام، می توان او را تربیت شده امام صادق علیه السلام ، میراثدار حدیثیِ مدینه و نماینده اهل بیت علیهم السلام در کوفه به شمار آورد. کوفه در نیمه اوّل قرن دوم هجری، به دلیل حضور ابو حنیفه و تفکّر رأی گرای او، گرایش شدیدی به قیاس و اجتهاد دارد و این تفکّر حتی بر عالمان شیعی نیز تأثیر گذارده تا جایی که امام صادق علیه السلام در جریان دیه قطع انگشتان، ابان را از غلتیدن به دام قیاس پرهیز می دهد و در حقیقت، او و شاگردان دیگرش را به گونه ای در میانه نص و اجتهاد یا عقل گراییِ هدایت شده، نگاه می دارد. به هر روی، سخن سوزناک امام صادق علیه السلام در رثای فقدان ابان بن تغلب، خود سند گویایی است از منزلت ایشان نزد اهل بیت علیهم السلام که با رفتن وی چنان رخنه ای در شیعه ایجاد شد که قلب امام علیه السلام را به درد آورد.

گزاره های گوناگون تاریخی بر نقش پُرثمر ابان بن تغلب در فهم، حفظ، نقل، شرح و بسط دانش ائمّه علیهم السلام در موضوعات گوناگون گواهی می دهد. نجاشی در باره او می نویسد: «ابان ـ که خدا رحمتش کند ـ ، در همه شاخه های علمی پیشتاز بود. در قرآن، فقه، حدیث، ادبیات، قواعد زبان عربی و نحو، کتاب هایی تألیف کرده است».ابان از استادان قرائت بوده و اغلب مترجمان، او را قاری یا مقری دانسته اند. قرائت ابان بر اساس سخن نجاشی و شیخ، قرائتی ممتاز و خاص بود که بخش هایی از آن در منابع باقی مانده است، از جمله ابن جنی در المحتسب و نحاس در اعراب القرآن ، پاره ای از این اختلافات را بیان کرده اند و سفیان بن عیینه ـ که شاگرد او بود ـ ، وی را به فصاحت و بلاغت می ستود.