گفتارهایی درباره اوراق بهادار اسلامی (صکوک)؛ با تأکید بر مدل های عملیاتی مبتنی بر فقه امامیه

معرفی کتاب

کتاب پیشرو مجموعه مقالاتی در زمینه برخی از ابزارهای مالی اسلامی است که به دلیل داشتن برخی ویژگی های خاص از سایر آثاری که در این زمینه تألیف یا ترجمه شده متمایز است. در مقالات این مجموعه، مدل های عملیاتی انواع اوراق بهادار اسلامی و برخی ملاحظات دیگر این اوراق مانند مدیریت ریسک ارایه شده است. همچنین مدل های عملیاتی مربوط به انواع اوراق بهادار اسلامی بر اساس مبانی فقه امامیه طراحی شده است. کتاب در چهار بخش و در قالب پانزده مقاله به شرح زیر ارائه شده است.

مقاله اول با عنوان «مبانی شرعی اوراق بهادار اسلامی (صکوک)»، انواع اوراق بهادار اسلامی از جهت مبانی اصلی، یعنی مشارکت در مالکیت، مشارکت در فعالیت اقتصادی، تضمین اصل سرمایه، پرداخت سود ثابت یا انتظاری، را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده، سپس دیدگاه مذاهب و فقیهان اسلامی درباره آنها را تبیین نموده است.

مقاله دوم با عنوان «اوراق قرض الحسنه: ابزار مالی جدید برای گسترش فرهنگ قرض الحسنه»، در صدد است تا با استفاده از فقه امامیه و فرهنگ ایران اسلامی، جهت تامین مالی طرح های عام المنفعه و تامین منابع لازم برای اعطای قرض الحسنه به منظور ایجاد اشتغال و تهیه مایحتاج ضروری زندگی اقشار آسیب پذیر جامعه، اوراق خاصی به نام اوراق قرض الحسنه طراحی و معرفی نماید.

مقاله سوم با عنوان «تأمین مالی وقف با استفاده از اوراق بهادار اسلامی (صکوک)»، ضمن معرفی صکوک و ابزارهای مالی اسلامی، به ارائة مدل عملیاتی (طراحی مالی) اوراق مشارکت وقف و اوراق وقف پرداخته و در ادامه به مقایسة مختصر اوراق بهادار اسلامی و اوراق بهادار در نظام مالی متعارف پرداخته است.

مقاله چهارم با عنوان «صکوک مرابحه ابزار مالی کوتاه مدت»، انواع اوراق بهادار مرابحه از جهت انطباق با موازین شرعی و معیارهای اقتصادی را مورد بررسی قرار داده و در نهایت نشان داده است که نوع اول اوراق مرابحه تنها در داخل کشور قابل انتشار است، نوع سوم هم برای داخل کشور و هم برای سطح بین المللی مناسب است و نوع دوم با مشکل فقهی جدی مواجه بوده و قابل انتشار نمی باشد. در این مقاله با بررسی فقهی و اقتصادی انواع اوراق مرابحه، زمینه های انتشار آنها را در کشورهای اسلامی به ویژه ایران بررسی کرده است.

مقاله پنجم با عنوان «اوراق بهادار استصناع؛ مکمل بازار سرمایه ایران»، در صدد است یکی از این ابزارها را که براساس قرارداد استصناع طراحی شده است را تبیین نماید. از آنجا که قرارداد استصناع در متون فقهی و حقوقی رایج کمتر بحث شده و تا حدودی ماهیت آن اختلافی است، بخش اوّل مقاله به بررسی فقهی و حقوقی این قرارداد پرداخته و سپس به بررسی کارکردی این ابزار مالی پرداخته است.

مقاله ششم با عنوان «نقش اوراق استصناع در تامین مالی بخش مسکن»، درصدد است یکی از این ابزارها را که بر اساس قرارداد استصناع طراحی شده است را تبیین کرده و کاربردهای آن را در احداث طرح های بزرگ به ویژه در بخش مسکن نشان دهد. از آنجا که قرارداد استصناع در متون فقهی و حقوقی رایج کمتر بحث شده و تا حدودی ماهیت آن اختلافی است، بخش اوّل مقاله را به بررسی فقهی و حقوقی این قرارداد اختصاص داده، سپس به بررسی کارکردی این ابزار مالی پرداخته است.

مقاله هفتم با عنوان «اوراق بهادار استصناع (سفارش ساخت ابزاری برای سیاست پولی)»، به بررسی مباحثی نظیر معنای استصناع، ماهیت عقد استصناع، اوراق استصناع، چگونگی ابزارسازی با این عقد، بازار اولیه و ثانویه اوراق استصناع، چگونگی کارکرد آن در جهت سیاست پولی و عملیات بازار باز و ... می پردازد و در صدد است این ابزار را در چارچوب عملیات بانکی بدون ربا مطرح کند و نظام بانکی کشور را یک گام به جلو برد، و تا حدودی از محدودیت های پیش رو بکاهد و اهداف موردنظر سیاست های پولی منطبق با فقه اسلامی را تا حدّ امکان عملی سازد.

مقاله هشتم با عنوان «عملیات بازار باز از طریق اوراق استصناع «مشکلات و راه حلّ ها»، با معرفی عقد استصناع و شکل دهی اوراق استصناع به صورت ابزاری برای اعمال سیاست پولی، به بررسی چگونگی تأمین مالی خرید اوراق استصناع به وسیله بانک مرکزی می پردازد و بیان می دارد با اولویت دادن به تنزیل مجدد اوراق استصناع به طور کلّی یا تنزیل مجدد در چارچوب «اضافه برداشت» می توان از اوراق استصناع کنار اوراق مشارکت بانک مرکزی برای اعمال سیاست های انبساطی و انقباضی استفاده، و خلا اوراق قرضه و عملیات بازار باز را تا حدودی پر کرد.

مقاله نهم با عنوان «اوراق بهادار اجاره (صکوک اجاره)»، در صدد است یکی از این ابزارها را که براساس قرارداد اجاره طراحی شده است، تبیین کرده؛ سپس به بررسی فقهی و اقتصادی آن در جایگاه ابزار مالی اسلامی بپردازد. پیش از ورود به مباحث اصلی، به ادبیات اوراق اجاره، عملکرد آن ها و توضیح برخی تعریف ها و مفاهیم پرداخته شده است.

مقاله دهم با عنوان «مدل های عملیاتی اوراق اجاره به شرط تملیک»، درصدد است مدل های عملیاتی یکی از این ابزارها را که بر اساس قرارداد اجاره به شرط تملیک طراحی شده است را تبیین کرده، سپس به بررسی فقهی و اقتصادی آن به عنوان یک ابزار مالی اسلامی بپردازد. قبل از ورود به مباحث اصلی اشاره ای به ادبیات اوراق اجاره و عملکرد آن ها کرده و سپس به توضیح برخی تعاریف و مفاهیم می پردازد.

مقاله یازدهم با عنوان «مدیریت ریسک اوراق بهادار اجاره (صکوک اجاره)»، در صدد است ریسک های مربوط به اوراق اجاره را از دید سرمایه گذاران مورد بررسی قرار داده و راه های پوشش آن را بیان کند.

مقاله دوازدهم با عنوان «ارائه الگوی تأمین مالی توسعه موقوفات با استفاده از انتشار اوراق منفعت (صکوک انتفاع)»، پس از بررسی روش ها و منابع سنتی و نوین تأمین مالی در توسعه موقوفات، به ضرورت استفاده از اوراق اسلامی به عنوان یک روش نوین تأمین مالی اشاره کرده، سپس در ادامه الگوی انتشار اوراق منفعت به عنوان یکی از روش های نوین تأمین مالی در توسعه موقوفات ارائه می نماید.

مقاله سیزدهم با عنوان «اوراق بهادار (صکوک) جعاله؛ ابزاری کارآمد برای توسعه صنعت گردشگری»، با روش اکتشافی ـ کاربردی به معرفی اوراق بهادار جعاله، به ارایه الگوهای جدید تأمین مالی برای توسعه صنعت گردشگری ایران اقدام کرده است. براساس این الگوها، تأمین مالی بیشتر از مردم و بخش خصوصی صورت می گیرد و کمترین هزینه را برای سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به همراه دارد. از ویژگی های این الگوها، این است که افزون بر مشارکت مردم و بخش خصوصی و دولت به طور هم زمان و داشتن کمترین هزینه برای دولت، امکان کنترل و نظارت بر امور به طور کامل برای سازمان میراث فرهنگی وجود خواهد داشت.

مقاله چهاردهم با عنوان «اوراق مشارکت رهنی ابزاری نوین در تامین مالی بانک ها»، ضمن بیان نحوه تعامل بین بازار پول و سرمایه جهت تامین مالی بخش مسکن به مروری مختصر بر ابزارهای مالی اسلامی (صکوک) با تاکید بر اوراق مشارکت پرداخته و سرانجام مدل عملیاتی اوراق مشارکت رهنی که از سازوکار تبدیل دارایی ها به اوراق بهادار تبعیت می کند را ارائه می نماید.

مقاله پانزدهم با عنوان «صکوک مزارعه و مساقات؛ ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران»، درصدد است دو نوع از این ابزارها که براساس قراردادهای مزارعه و مساقات مبتنی هستند را با توجه به فقه امامیه و وضعیت اقتصادی ایران طراحی و پیشنهاد کند، از آنجا که در طراحی اوراق بهادار مزارعه و مساقات از بحث های فقهی و حقوقی این قراردادها استفاده می شود، بعد از مرور تجربه اوراق بهادار اسلامی، نگاهی اجمالی به ماهیت فقهی و حقوقی این قراردادها داشته است.