ضوابط استنباط احکام از آیات قرآن کریم در آموزه های معصومین علیهم السلام

معرفی کتاب

از آنجا که بررسی ضوابط استنباط احکام از آیات قرآن از دیدگاه ائمه هدی علیهم السلام امری ضروری و حائز اهمیت فراوان برای دانشمندان علوم قرآنی و فقهی و اصولی و تفسیری است و به این مسئله کمتر توجه شده است و یا به شکل پراکنده در رساله ها و کتابها اشاره شده است؛ نویسنده در کتاب حاضر در حد قابل توجهی توانسته است پاسخگوی پرسش ها در این زمینه بوده و رهگشای بسیاری از ابهامات و ناشناخته ها و کشف روش و مبنای ائمه معصومین علیهم السلام در تعامل با قرآن و نحوه بهره مندی و استنباط احکام از آن قرار گیرد.

بر همین اساس سؤال های اصلی پژوهش حاضر عبارتند از: ائمه(ع) با توجه به چه ضوابط و پیشنیازهایی به سراغ استنباط از قرآن به ویژه آیات احکامی می رفتند؟ ائمه(ع) در استنباط از آیات الاحکام بر ظواهر قرآن تکیه داشته اند یا به بطون نیز نظر دارند؟ و در صورت تکیه بر ظواهر، می توان برای اثبات حجیت ظواهر قرآن به این سیره تمسک نمود؟ محدوده حجیت ظواهر با توجه به سیره معصومین(ع) تا چه اندازه است؟ روایات وارده در زمینه آیات الاحکام از نظر بیان معنای ثابت یا ارائه طریق استنباط بیان گر چه چیزی می باشند؟

همچنین فرضیه های پژوهش حاضر عبارتنداز: بررسی نکات روشی ائمه(ع) در استنباط از قرآن نشان می دهد که ظواهر قرآن برای همه افراد اهل فن، حجت است؛ نگرش فقهی به قرآن، بایستی از محدوده آیات معروف به (آیات الاحکام) گذر کند و قلمروی گسترده تری را دربرگیرد. امامان شیعه، از آیات مختلف با مضامین اعتقادی، اخلاقی، تاریخی و... بهره برداری های فقهی کرده اند و در بایدها و نبایدها عملی از آن مدد جسته اند؛ حجیت ظواهر قرآن از جهت ظهور و خفا دارای درجات متعددی می باشد که با توجه به اشخاص و میزان آشنایی آنها با زبان قرآن متفاوت می شود؛ روایات در مقام تطبیق و هماهنگ ساختن هستند نه در مقام تشریع احکام ثابت و جاودان و راه این هماهنگ ساختن در هر زمان باز است و عرف و فقیهان هر عصری این وظیفه را برعهده دارند.

روش گردآوری اطلاعات در این کتاب، اسنادی کتابخانه ای است. در این روش با فیش برداری دستی و الکترونیکی و با استفاده از منابع مکتوب و الکترونیکی متقن و مستدل، به روش تحقیق کیفی (توصیفی، تحلیلی) به تحلیل داده ها پرداخته شده است.

کتاب از دو بخش و در قالب پنج فصل به شرح زیر انتشار یافته است.

بخش اول با عنوان «کلیات»؛ سه فصل ابتدایی کتاب را در برگرفته است.
فصل اول با عنوان «آیات الاحکام، تعریف و کتاب های تألیف شده در آن»؛ ضمن بیان تعریف آیات الاحکام؛ به معرفی کتاب های تألیف شده در زمینه آیات الاحکام پرداخته است. در تعریف آیالا الاحکام در مورد آیه در لغت؛ آیه در قرآن و اصطلاح؛ زمینه های کاربردی شناخت آیه در فقه؛ و محدوده آیه بحث شده و سپس در مورد تعریف حکم در لغت؛ حکم در اصطلاح؛ اقسام حکم و مراتب حکم بحث شده است.
در فصل دوم با عوان «ائمه اطهار علیهم السلام و نقش شارح بودن قرآن»؛ پیرامون شأن مفسری ائمه معصومین علیهم السلام در قرآن؛ و شأن مفسری ائمه معصومین علیهم السلام در سنت بحث و بررسی صورت گرفته است.
در فصل سوم در مورد تفسیر ضوابط استنباط بحث و بررسی صورت گرفته است.

بخش دوم با عنوان «ضوابط استنباط از دیدگاه اهل بیت علیهم السلام»؛ فصول چهارم و پنجم کتاب حاضر را در برگرفته است. در فصل چهارم با عنوان «ضوابط ناظر به حیثیت صدور قرآن»؛ در مورد قرآن؛ مصونیت وحی از خطا و تحریف؛ عصمت رسول گرامی اسلام صلی الله؛ و جاودانگی قرآن و ابدی بودن پیام آن بحث شده است. در فصل پنجم با عنوان «ضوابط ناظر به حیثیت دلالت قرآن»؛ در مورد معنای نهایی قرآن؛ اصل حجیت ظواهر کتاب؛ و اصل عدم جدایی قرآن از پیامبر(ص) و اهل بیت علیهم السلام بحث شده است.

به طور کلی یافته های پژوهش حاضر بیان می دارد که ضوابط استنباط احکام را در دو مقام می توان دسته بندی کرد: 1. اصول و ضوابط صدوری که به اثبات منبع بودن قرآن و حجیت صدوری آن مربوط می شود؛ ضوابطی که در این دسته قرار می گیرند به طور غیرمستقیم در استنباط احکام از قرآن دخیل هستند، زیرا تا منبع اصلی استنباط احکام در اسلام از حیث حجیت برای عموم اثبات نشود، سخن از ضوابط ناظر به دلالت الفاظ آن بی معنی خواهد بود. از جمله این ضوابط می توان به اثبات کلام الله بودن قرآن، مصونیت وحی از خطا و تحریف، عصمت پیامبر(ص) و جاودانگی قرآن و ابدی بودن پیام آن اشاره کرد. 2. اصول و ضوابط دلالی که به ضوابطی که در مسیر استنباط به طور مستقیم دخیل هستند، مربوط می شود. این ضوابط بعد از ضوابط دسته اول نقش اصلی خود را ایفا می کنند. از جمله این ضوابط نیز می توان از وجود معنایی در ورای الفاظ قرآن که مراد خداوند بوده است و اصل حجیت ظواهر کتاب نام برد. همچنین ائمه معصومین علیهم السلام با بهره گیری از ظواهر کتاب، علاوه بر اثبات حجیت ظواهر کتاب به معنای معارف و معانی ابتدایی که از آیه به دست می آید، به کشف و استفاده از بواطن قرآن در مسیر استنباط احکام روی آورده اند. لذا باطن قرآن در صورت کشف یقینی آن که دیگر به مقام ظهور رسیده است، می تواند کمک کار فقیه در استنباط احکام از قرآن باشد.

فهرست مطالب اصلی کتاب حاضر عبارتنداز:

بخش اول: کلیات

فصل1: آیات الاحکام، تعریف و کتاب های تألیف شده در آن

فصل2: ائمه اطهار علیهم السلام و نقش شارح بودن قرآن

فصل3: تفسیر ضوابط استنباط 145

بخش دوم: ضوابط استنباط از دیدگاه اهل بیت علیهم السلام

فصل4: ضوابط ناظر به حیثیت صدور قرآن

فصل 5: ضوابط ناظر به حیثیت دلالت قرآن