صورت بندی گفتمان اسلامی در روابط بین الملل

معرفی کتاب

پژوهش حاضر، تلاش می کند با مطالعه افکار و آراء برخی نمایندگان اصلی گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی در ایران معاصر، به صورت بندی گفتمان مذکور در حوزه مطالعات روابط بین الملل بپردازد. در واقع، در این پژوهش از طریق صورت بندی مذکور، بر امکان تدوین گفتمان نظری اسلام سیاسی فقاهتی در حوزه مطالعات روابط بین الملل استدلال شده، و صورت بندی خاصی از آن ارائه می شود. لذا، این پژوهش با مطالعه گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی تلاش می کند صورت بندی گفتمانی از ایده ها و افکار طرفداران این گفتمان در حوزه روابط بین الملل را ارائه نماید. در نتیجه، در این راه، آموزه ها، آثار، سخنرانی ها و مشی سیاسی امام خمینی(ره) به عنوان نماینده اصلی این گفتمان و نیز برخی دیگر از شارحان، مفسران و نمایندگان اصلی این گفتمان، مانند: آیت الله خامنه ای، شهید مطهری و آیت الله جوادی آملی، که آثار مکتوب و غیرمکتوب (از جمله سخنرانی) مرتبط با موضوع روابط بین الملل و دیدگاه دین اسلام در این زمینه دارند، مورد بررسی قرار گرفته است.

اهداف کتاب حاضر عبارتنداز: 1. تبیین چگونگی شکل گیری گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی در حوزه مطالعات روابط بین الملل. 2. بررسی ظرفیت های گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی در مقایسه با گفتمان های رقیب. 3. توانمندسازی ادبیات فقه سیاسی شیعه در عرصه مطالعات روابط بین الملل.

سئوالات مورد بررسی در این کتاب عبارتنداز: 1. آیا با وجود گفتمان های تئوریک موجود در حوزه روابط بین الملل، می توان متصور شد که گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی نیز آموزه های تئوریک قابل تدوین و تنظیم بین المللی دارد؟ 2. در صورت مثبت بودن پاسخ، روشن شدن چارچوب و مشخصات گفتمانی این آموزه ها ضروری می نماید. و نیز اینکه، در صورت تدوین چنین منظومه ای، مبانی هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی آن چیست؟ 3. موضع گیری این گفتمان در قبال مفاهیم و متغیرهای اصلی تئوریک روابط بین الملل مانند: دولت ـ ملت، رژیم های بین المللی، امنیت، قدرت، صلح و جنگ، منازعه و همکاری، شمال و جنوب، توسعه، جهانی شدن، نظم جهانی و تغییر و تحول در این حوزه چگونه طراحی می شود؟ 4. چه تمایزاتی با سایر گفتمان ها دارد؟ 5. و در نهایت غایت چنین گفتمانی در عرصه روابط بین الملل چیست؟

روش تحقیق اثر حاضر، روش تحلیل گفتمانی است، که عمدتاً برگرفته از قرائت تئوریک لاکلا و موفه مبتنی می شود و همچنین از روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف نیز استفاده شده است.

کتاب حاضر، از یک مقدمه و پنج فصل تشکیل شده است.

در مقدمه، به بررسی و مطالعه طرح تحقیق پرداخته شده است.

فصل اول با عنوان «چارچوب تئوریک و روش شناسی»، به تفکیک نظریه و روش، به تشریح گفتمان و نحوه بهره گیری نگارنده از این نظریه پرداخته شده است. در این بخش سعی بر آن است که تببین شود، چگونه از نظریه گفتمان، به عنوان چارچوب تئوریک تحقیق حاضر استفاده شده است؟ و اساساً این نظریه چه آموزه ها و مشخصه هایی دارد؟ به عبارت دیگر، انتخاب روش تحلیل گفتمان به عنوان روش تحقیق، خود نیازمند فهم مبانی نظری این روش است، به علاوه آنکه این مبانی نظری، چارچوب تئوریک پژوهش حاضر نیز قلمداد می شود.

در فصل دوم با عنوان «صورت بندی گفتمان اسلام سیاسی ـ فقاهتی» تلاش می شود تحلیلی گفتمانی از اسلام سیاسی فقاهتی در ایران معاصر ارائه شود. در این فصل، سعی بر آن است که با استفاده از آثار مکتوب و غیرمکتوب برخی سازندگان گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی و مبانی اندیشه و فلسفه سیاسی آنان و عمدتاً ناظر به حوزه داخلی حکومت اسلامی، به ویژه آراء امام خمینی(ره)، این صورت بندی، طراحی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

فصل سوم با عنوان «اسلام سیاسی فقاهتی و فرآیند غیریت سازی در روابط بین الملل»، به چگونگی ایجاد تمایز این گفتمان در عرصه روابط بین الملل با دیگر گفتمان ها اختصاص می یابد. از آنجایی که، اصولاً، رویکرد و نحوه مواجهه گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی با سایر گفتمان های موجود در روابط بین الملل، رویکردی انتقادی است، در واقع، در فصل سوم سعی بر آن است که با توجه به آثار مکتوب و غیرمکتوب سازندگان و شارحان اصلی گفتمان مذکور و نیز بر اساس منطق گفتمانی حاکم بر صورت بندی گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی در فصل دوم، مفاهیم و دال هایی را که از این منظر مورد نفی قرار می گیرند، عنوان و بررسی گردد. بدین ترتیب، با احصاء و بررسی این دسته از مفاهیم، زنجیره نفی ها و تمایزات گفتمانی اسلام سیاسی فقاهتی قابل تدوین و ارائه خواهد شد.

فصل چهارم با عنوان «مفصل بندی ایجابی گفتمان اسلام سیاسی ـ فقاهتی در عرصه روابط بین الملل»، صورت بندی گفتمانی از مفاهیم و نشانه های گفتمان مذکور را ارائه می کند. در این بخش از نوشتار، پس از تدوین و صورت بندی گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی در چارچوب اندیشه سیاسی و نیز پس از مشخص شدن زنجیره نفی ها و فرآیند غیریت سازی گفتمان مورد نظر در حوزه روابط بین الملل، می بایست به بررسی و تدوین زنجیره هم ارزی و ایجاب های گفتمانی اسلام سیاسی فقاهتی در روابط بین الملل پرداخته شود. در واقع، در فصل چهارم، سعی بر آن است که با بهره جستن از صورت بندی ارائه شده در فصل دوم، و نیز با استفاده از زنجیره نفی های گفتمانی مذکور در فصل گذشته، با مراجعه به آثار مکتوب و غیرمکتوب سازندگان و شارحان این گفتمان، آموزه ها و مفاهیم ایجابی و زنجیره هم ارزی آن را که قابلیت هم نشینی و مفصل بندی در این گفتمان را دارند، احصاء و بررسی و منطق قابل استنباط از این صورت بندی تبیین گردد.

و در نهایت در فصل پنجم با عنوان «نتیجه گیری»، علاوه بر جمع بندی مطالب گذشته، با استنباط و بهره گیری از مطالب فصول اول تا چهارم و با مشخص شدن زنجیره نفی ها و فرآیند غیریت سازی گفتمانی از یک سو و زنجیره ایجابی این گفتمان در روابط بین الملل، از سوی دیگر، مفاهیمی را که اولاً؛ در بالاترین جایگاه اهمیت در منظومه قرار گرفته و شامل سطح گسترده ای از سایر مفاهیم، انگاره ها و آموزه ها هستند و به نوعی بسیاری از آموزه ها و مفاهیم، معنای خود را از آنان می گیرند و با واسطه آن مفاهیم به دال مرکزی مرتبط می شوند و ثانیاً؛ خود آنها تثبیت معنا شده مستقیم دال مرکزی هستند، و فقدان آنها به گونه ای است که اساساً گفتمان و منظومه آن فرو ریخته و قلب ماهیت می شود در جایگاه «دقیقه» و سایر مفاهیم را که مع الواسطه دقایق به دال مرکزی متصل می شوند، در جایگاه «عناصر» صورت بندی قرار داده و بدین ترتیب با ترسیم نمودار آن، هدف نهایی پژوهش، یعنی؛ تدوین و ارائه صورت بندی گفتمانی اسلام سیاسی فقاهتی در عرصه روابط بین الملل، محقق می شود.