ساختار گزاره های اخلاقی قرآن

معرفی کتاب

اخلاق موضوع ارزشمندی است که از دیر باز و در طول تاریخ بشر، ذهن اندیشمندان بسیاری را به خود مشغول کرده است. ادیان الهی نیز در دعوت های خویش، هدایت و تربیت اخلاقی انسان ها را هدفی اصلی بر شمرده و برای رسیدن به این مقصود با توجه به مبانی خود، تعالیم ویژه ای را عرضه کرده اند. اسلام نیز در تمام شؤون زندگی، براساس مبانی خاص خود، آموزه های بسیاری در این زمینه ارائه نموده که در آیات قرآن و روایات امامان معصوم علیهم السلام قابل مشاهده است. همچنین علمای اخلاق مسلمان برای شناخت مسائل اخلاقی اسلام تلاش فراوانی کرده و با شیوه های مختلفی از جمله از طریق حکمت و فلسفه، روش عرفانی و از طریق روش نقلی؛ کتاب های اخلاقی خویش را تألیف نموده اند. کتاب ساختار گزاره های اخلاقی قرآن از طریق روش نقلی و با استفاده از آیات و روایات، به طرح موضوعات اخلاقی مبادرت نموده است. در این کتاب، نویسنده بر آن است تا با استفاده از روش نقلی، عدم تفکیک گزاره های قرآنی را هم از حیث موضوع و هم از حیث محمول نشان دهد و در صورت یکسانی سبک و سیاق، بعضی از نتایج را که در دیگر مباحث قرآنی گرفته شده، به اخلاق تعمیم دهد. همچنین نوسینده برای طرح مباحث نظری اخلاق، از روش اخلاق تحلیلی یا فرااخلاق استفاده نموده است که در به واسطة آن از روش معناشناسی، به بیان مفاهیم اساسی گزاره های اخلاقی، روابط معنایی موضوعات و محمولات این گزاره ها و اصول حاکم بر آنها، نظام اخلاقی قرآن و ساختار حاکم بر این گزاره ها را باز خوانی می نماید.

کتاب حاضر تلاش دارد تا به دو سئوال مهم پاسخ دهد: 1. قرآن، برای بیان الزام درگزاره های اخلاقی از چه لسانی استفاده کرده است؟ 2. با توجه به ساختار حاکم بر بافت گزاره های اخلاقی قرآن، این گزاره ها ناظر بر چه نوع مسئولیتی می باشند؟

در راستای تحقّق اهداف و پاسخگویی به سؤالات، این تحقیق در چهار بخش سازماندهی شده است.

در بخش اول با عنوان «کلیات»، ابتدا به تعریف نظام، ماهیت گزاره های اخلاقی و سپس به شیوه تحقیق در این پژوهش پرداخته شده است.

در بخش دوم با عنوان «مفاهیم بنیادین گزاره های اخلاقی قرآنی»، اهم مفاهیم بنیادی نظام اخلاقی قرآن اعم از الزام، مسئولیت و پاداش مورد بررسی قرار گرفته است. از مهمترین مباحثی که در این بخش به آن توجه ویژه ای شده است، بحث الزام و منشأ این الزام ها در گزاره های اخلاقی، مقایسه آنها با گزاره های فقهی و رابطه آن با مسئولیت است.

بخش سوم با عنوان «تحلیل معناشناسی گزاره ها در حوزه خانواده»، که یکی از مهمترین بخش های این کتاب است، معناشناسی گزاره های اخلاقی حوزه خانواده در سطح مفردات قرآنی، سپس در سطح آیات و نهایتاً بررسی اصول حاکم بر این ساختار می باشد. در مفردات قرآنی، معانی، رابطه معنایی، تقابل معنایی و مؤلفه های معنایی موضوعات گزاره های اخلاقی، و ساختار و معانی محمولات این گزاره ها مورد بررسی قرار گرفته است. در معناشناسی آیات، تعریف خانواده، نقش اعضای خانواده و توصیف برخی موضوعات اخلاقی از دیدگاه قرآن مورد توجه قرار گرفته است و در بخش نهایی به جهت گیری های اصلی نظام اخلاقی قرآن، چیستی و چرایی احکام و ساختار کلی این گزاره ها پرداخته می شود، که با توجه به این جهت گیری ها و ساختار مشترک بسیاری از این گزاره ها، می توان به یک هدف خاص یعنی کمال انسانی که همان تقرب الی الله است دست یافت.

در بخش چهارم و پایانی با عنوان «نتیجه گیری»، مباحث مطرح شده بخش های قبلی جمع بندی شده و نتایح این اثر ارائه می گردد. این نتایج نشان می دهد که بعضی از گزاره های اخلاقی بیانگر ارزش ها و برخی در صدد توصیه و گروهی بیانگر وظایف هستند. به عبارت بهتر بسیاری از گزاره هایی هم که ظاهر ارزشی دارند، در صدد توصیه یا بیان وظایف می باشند، اما با لحنی متفاوت از گزاره های توصیه ای و تکلیفی محض بیان می شوند.

بنابراین، ساختار گزاره های اخلاقی قرآن با گزاره های فقهی از این نظر هیچ تفاوتی ندارند؛ و هرگونه برداشت از گزاره های فقهی، اعم از توصیه یا تکلیف، در مورد گزاره های اخلاقی با ساختاری مشابه نیز ثابت است، اما از آنجا که مهمترین فارق گزاره اخلاقی، حیثیت و بار ارزشی آن است، بسیاری ازآنها با لحن پند و اندرز بیان شده اند. تا هم ارزشی بودن آن را به نمایش بگذارند، هم اثر ری بر مخاطب داشته و انگیزه بیشتری برای انجام فعل در او ایجاد کنند.

آیات قرآن بدون هیچ تفکیکی میان مباحث اخلاقی و فقهی و. . . بر پیامبر گرامی اسلام(ص) نازل شده و به دست ما رسیده است، اما علمای علوم مختلف اسلامی در دوره های مختلف جهت تنظیم و ترتیب مباحث به منظور تعلیم و تألیف، به تفکیک آن مبادرت ورزیده اند. با تمام احترامی که برای علما و فقهای بزرگ اسلام که زحمات فراوانی را در جهت ترویج علم تحمل نموده اند، قائل هستیم به نظر می رسد با تفکیک آیاتی که ظاهری ارزشی دارد از آیات دیگر موجب خلط بعضی از مسائل یا برداشت اشتباه از آن شده اند. زیرا آیات دسته اول را ارشادی و دال براستحباب دانسته و آیات دسته دوم را دال بر همه اقسام احکام تکلیفی می دانند. قرآن کریم ضمن عدم تفکیک، موضوع واحدی را از دو حیث مورد بررسی قرار داده و تبیین نموده است. از یک حیث موضوع تکلیف و از حیثی دیگر جنبه ارزشی آن را مد نظر قرار داده است. چنانکه در آیه زیر، حکم فقهی طلاق، به گونه ای تبیین شده که برخورد زن و شوهر در مقام طلاق و جدائی با ارزش های اخلاقی همراه باشد.

پس همانگونه که در گزاره های فقهی قائل به واجب و مستحب و حرام هستیم در گزاره های اخلاقی نیز این اقسام معنا پیدا می کنند. از جمله معیارهایی که موجب تفکیک این گزاره ها شده، مجازات های دنیوی است که در صورت تخلف در احکام حقوقی و فقهی جرم محسوب شده و قابل پیگیری در دادگاه های حقوقی و کیفری می باشد. ولی از آنجا که تخلفات اخلاقی قابل پیگیری در دادگاه نمی باشد، آن را استحبابی دانسته اند؛ و حال آنکه با بررسی گزاره های اخلاقی و توجه به نحوه هشدار و انذار این گزاره ها، نمی توان آنها را غیر الزامی دانست. نظر به یکسانی ساختار این گزاره ها، چگونه می توان میان آنها تفاوت قائل شد. بر فرض که تخلف از گزاره های اخلاقی مجازات و جریمه دنیایی نداشته باشد ولی هیچ دلیلی بر عدم تبعات اخروی و آثار وضعی دنیوی برای آنها وجود ندارد.

علاوه بر ساختار مشترک، از دیگر مشترکاتی که در بخش پایانی مورد بررسی قرار گرفته است و فرضیه بالا را تأیید می کند؛ مقایسه مفاهیم بنیادی، اهداف، قلمرو و موضوع این گزاره هاست که در گزاره های فقهی و اخلاقی قرآن مشترک بوده و تفکیک این دو را از هم مشکل کرده است. آیا با این بیان، می توان گفت، قرآن در مقام نزول، تفاوتی بین این گزاره ها وگزاره های فقهی قائل شده است؟ آیا با توجه به ساختار حاکم بر آنها می توان آن را از جامعه اسلامی به طور کلی حذف نمود؟ در صورت غیرالزامی بودن بعضی از گزاره ها، آیا قرآن اجازه حذف کامل آن را داده است؟