جایگاه پیوند سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی در نظام اقتصادی اسلام

معرفی کتاب

توسعه فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هر جامعه در بستر نظام فکری حاکم بر حوزه ها و سطوح مختلف اجتماعی آن جامعه شکل می گیرد. این ساختار توسعه نیازمند ابزارهای متفاوتی است. برخی از این ابزارها می تواند به عنوان عوامل تولید در جهت تحقق رشد و توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و نهایتاً شکل گیری توسعه پایدار بیش ترین تأثیر را بگذارد. از عوامل مهم توسعه و رشد در یک نظام اقتصادی، سرمایه و انواع مختلف آن است. سرمایه های فیزیکی، اقتصادی، فرهنگی، انسانی و اجتماعی جزو منابع تولیدی ارزشمند و ایجاد کننده ثروت در هر جامعه محسوب می شوند. میزان برخورداری هر مجموعه اقتصادی از این سرمایه ها، تأثیر ویژه ای بر جایگاه و رتبه نظام حاکم بر آن جامعه را در فضای بین الملل مشخص می نماید. اثر حاضر ضمن معرفی و توضیح توسعه بر پایه دو عامل کیفی سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی، شیوه صدور حکم حکومتی در منطقه الفراغ را تبیین می نماید. ملاک پیش نهادی صدور حکم «تقویت مؤلفه های سرمایه اجتماعی» است. به نظر می رسد این بحثِ کاربردی ضمن توجه به مباحث روز توسعه در دنیای اقتصادی غرب، راه حل خروج از بن بست های نظری را با استناد به اصول و ارزش های دینی و مصالح عمومی در نظام اقتصادی اسلامی ترسیم می کند.
سئوالات پژوهش حاضر به شرح زیر می باشد:
پیوند بین دو نوع سرمایه کیفی چه نقشی در شکل گیری الگوی توسعه در نظام اقتصادی اسلام دارد؟ این که جهت گیری و ملاک صدور احکام حکومتی در منطقه الفراغ چگونه می تواند مؤید و هماهنگ با الگوی فوق باشد؟ نظرات فقهاء و صاحب نظران در این زمینه چیست؟ هم چنین چه تفاوتی در ارتباط بین سرمایه اجتماعی و سرمایه انسانی در منظر اسلام با دیدگاه غربی (غیر الهی) وجود دارد؟ پیرو سئوالات فوق؛ مهمترین فرضیه کتاب حاضر از نگاه نگارنده به شرح زیر می باشد: «تقویت مؤلفه های سرمایه اجتماعی» ملاک پیش نهادی صدور حکم حکومتی توسط ولایت فقیه می باشد.

کتاب از شش فصل تشکیل شده است.

در فصل اول با تبیین مفهوم سرمایه انسانی از چهار منظر (فرهنگ لغت، بُعد اقتصادی، بُعد مدیریتی و نهایتاً جایگاه مفهوم در تفکرات اسلامی) آغاز شده است. به دنبال آن مفهوم سرمایه اجتماعی به هم راه اشاره به برخی مؤلفه های آن بیان شده است. تقسیم بندی دیدگاه های اندیشمندان، به هم راه بررسی فرآیند شکل گیری اصطلاح سرمایه اجتماعی و نهایتاً چگونگی به کارگیری آن در ادبیات اقتصادی غرب از جمله مباحث مطرحِ این فصل است. موضوع سومِ مورد بررسی تبیین رابطه بین سرمایه اجتماعی و سرمایه انسانی از نظر برخی متفکرین اقتصادی و اجتماعی است. توجه به مطالب مطروحه صاحب نظران غربی به هم راه اساتید و متفکرین داخلی از مطالب این فصل است. در پایان هم یک الگوی پیش نهادی مبتنی بر پیوند بین دو نوع سرمایه ارائه شد. این الگو به صورت کلان تدوین یافته و در خلال فصول بعدی، نکات ابعاد تفصیلی آن در بحث های گوناگون مورد توجه قرار می گیرد. در ادامه نیز دو ضمیمه یکی معرفی کمّی الگوی توسعه بر پایه «سطح پایدار سرمایه انسانی در پیوند با سرمایه اجتماعی» و دیگری هم جدول برخی تعاریف سرمایه اجتماعی تقدیم شده است.

فصل دوم اختصاص به مقایسه دیدگاه غرب و نظام اقتصاد اسلامی پیرامون سرمایه اجتماعی دارد. در این مطالعه با استناد به بحث های بحران مالی 2008 (و ارتباط آن با کاهش سرمایه اجتماعی)، زیاده طلبی اقتصادی، جایگاه مؤلفه های دینی – اخلاقی در اصلاح اقتصاد لیبرالیسم و نهایتاً مرور مفهوم حکم رانی خوب و ربط آن با سرمایه اجتماعی، جایگاه سرمایه اجتماعی را در مباحث اقتصادی مغرب زمین ارائه نموده است. درکنار مباحث فوق بررسی مؤلفه های اخلاقی سرمایه اجتماعی از منظر متفکرین مارکسیست و سوسیالیست مورد توجه نگارنده قرار گرفت. در پایان این قسمت هم نتیجه گیری از بحثِ مرور مفهوم سرمایه اجتماعی از نگاه غیرالهی، ارائه شده است. چنان چه بخواهیم این نتیجه را در یک جمله بیان کنیم می توان گفت: «به نظر می رسد مفهوم و مؤلفه های سرمایه اجتماعی به صورت ابزاری مورد ملاحظه و استفاده دیدگاه اقتصاد آزاد و سوسیالیسم می باشد.» به دنبال بررسی فوق جایگاه سرمایه اجتماعی در نظام اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی اسلام مورد بررسی قرار گرفت. معرفی مدل ابزار اندازه گیری سرمایه اجتماعی مبتنی بر پایه ها و مؤلفه های درونی این سرمایه و توضیحات مرتبط با آن، بحث قابل توجهی در انتهای این فصل می باشد. معرفی مؤلفه های بنیادی و فردی سرمایه اجتماعی که تحت عنوان «سرمایه اجتماعی درونی» نام گذاری شده، از مباحث پایانی این فصل است. ضمیمه ای هم در معرفی مدل های تعامل سازمانی و مدیریتی که مرتبط با بحث سرمایه اجتماعی است در پایان فصل تقدیم گردید.

فصل سوم فرضیه و مبحث اصلی رساله مکتوب شد. این فصل تحت عنوان «تقویت مؤلفه های سرمایه اجتماعی» روش پیش نهادی قانون گذاری (صدور حکم حکومتی» در منطقه الفراغ می باشد. موضوعات اساسی و معرفی مفهوم منطقه الفراغ از نظر شهید صدررحمه الله علیه اولین موضوعی است که تبیین گردید. به دنبال آن ویژگی های سرمایه اجتماعی مرور شده است. بررسی نظرات هفت تن از فقها پیرامون صدور حکم در منطقه الفراغ به عنوان بحث تکمیلی و مُرور دیدگاه های فقهی در این زمینه مطرح گردید. قبل از معرفی ملاک پیش نهادی موضوع ضرورت رعایت مصلحت در صدور احکام به ویژه احکام حکومتی تقدیم شده است. اشاره به انواع مصلحت ها از قبیل مصالح معتبر، غیر معتبر، مرسله، ضروریه و غیر آن در این قسمت مکتوب شد. در پایان نیز ضمن توجه به دیدگاه حضرت آیت الله مهدوی کنی دامت برکاته روایتی از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم که شش ویژگی را جهتِ تقبُّل پاداش بهشت برای مسلمانان اعلام می فرمایند، اشاره شده و نتایجی از آن به دست آمده است. در آخرین قسمت هم ملاک پیش نهادی صدور حکم در منطقه الفراغ یعنی «تقویت مؤلفه های سرمایه اجتماعی» با ابعاد مختلف آن معرفی شد. در این معرفی ضمن اشاره به برخی شواهد بنا به ضرورت نیز برخی تعاریف و نکات علمی هم از سیره حضرت محمد بن عبدالله صلی الله علیه وآله یعنی بزرگ ترین انسان سرمایه ساز و هم از متفکرین مغرب زمین اشاره گردید. آخرین عبارات هم اختصاص به خلاصه و نتیجه گیری از مباحث مطرح شده و پیش نهاد موضوعات مطالعاتی آتی پیرامون مطالب این فصل را در بر داشت.

فصل چهارم رساله بر اساس یک تحقیق زمینه یابی شکل گرفت. این فرآیند پژوهشی بر اساس تنظیم یک پرسش نامة محقق ساخته مبتنی بر دو مطالعه موردی در زمینه قراردادهای اقتصادی تهیه گردید. تعداد 20 تن از صاحب نظران حوزه های اسلامی اعم از فقه و اقتصاد اسلامی انتخاب و پرسش نامه تقدیم شان شد. 14 نفر از این اندیشه وران محترم در قالب تنظیم پرسش نامه و یا پاسخ در قالب مصاحبه حضوری، نگارنده را قرین منّت فرمودند. به دنبال استخراج پاسخ سوال های بسته و هم چنین توضیحات ارائه شده در ذیل این سوالات (که در تبیین دیدگاه اساتید معزّز بسیار قابل توجه بود). دیدگاه های کلی مطرح شده که مشتمل بر توصیه های علمی برخی محققین پاسخ دهنده محترم بود، در انتهای فصل ارائه گردید. با آن که نگارنده قصد پاسخ به نقدهای مطرح شده را نداشته است، لکن نکاتی را پیرامون بعضی دیدگاه های مطروحه ابراز داشت. در مجموع به نظر می رسد مطالب مطرح شده به نوعی علاقه مندی اندیشمندان به مباحث این رساله را نشان می دهد. در عین حال که پاسخ به سوالات بسته و توضیحات مطرح شده تأییدی بر ملاک پیش نهادی صدور حکم در منطقه الفراغ در بسیاری از موارد تلقی می گردد. شایان ذکر است در ابتدای تدوین موضوع رساله نیز مصاحبه با تعدادی از صاحب نظران و اقتصاددانان ارزشمند، چارچوب موضوعِ تحقیق و جهت گیری های مربوط به آن را برای محقق تبیین نمود.

فصل پنجم اشاره ای به الگوی اقتصادی در دهه پیشرفت و عدالت دارد. این الگو در قالب جهت گیری راه بردی توجه خود را معطوف به پیوند بین دو نوع سرمایه کیفی می نماید. سرمایه هایی که در آینده می تواند موجب جهش اقتصادی – اجتماعی کشور شود. در همین حال به نظر می رسد به کارگیری این دو سرمایه در چارچوب ارزش های الهی اثرات بحران زای استفاده از آن دو را که در اقتصاد غرب مشهود است، نخواهد داشت. لذا برخی نتایج عملیاتی پیرامون اثر تقویت و پیوند دو نوع سرمایه در قالب برخی مثال ها جهت تقریب به ذهن ارائه می شود.

فصل ششم نیز به خلاصه و جمع بندی اختصاص دارد.