جستارهایی در حکمت متعالیه

معرفی کتاب

این کتاب در مورد حکمت متعالیه و فلسفۀ ملاصدرا است.

کتاب از پنج بخش و 14 فصل به شرح زیر تشکیل شده است.

بخش اول با عنوان «نگاهی از بیرون به مکتب فلسفی ملاصدرا» از دو فصل اول و دوم تشکیل شده است.
فصل اول با عنوان « ماهیت مکتب فلسفی ملاصدرا و تمایز آن از مکتب های فلسفی دیگر»، پنج نظریه در خصوص ماهیت مکتب فلسفی ملاصدرا بررسی قرار گرفته است، به این ترتیب موضوع بحث این فصل و تا حدودی فصل بعد فلسفه ملاصدرا و فلسفة اسلامی است.
اما فصل دوم با عنوان « بایسته ای تحقیق در فلسفۀ اسلامی» با نگاهی از بیرون به فلسفۀ اسلامی به ویژه فلسفۀ ملاصدرا امکان توسعۀ آن و زمینه های بکر پژوهش و تحقیق در آن را نشان داده است. یکی از این زمینه ها منحصر ندانستن مکتب های فلسفی که در حوزۀ اندیشۀ اسلامی رشد کرده اند به سه مکتب معروف مشائی، اشراقی و صدرائی است و معرفی مکتب های جدیدی که در طول تاریخ فلسفۀ اسلامی به وجود آمده اند ولی تحت الشعاع مکتب های یاد شده قرار گرفته و به جامعۀ علمی معرفی نشده اند؛ یکی از این مکتب ها، مکتب فلسفی نوصدرائی است که فصل بعدی این کتاب تا حدودی به معرفی آن پرداخته است.

بخش دوم با عنوان «مکتب فلسفی نوصدرایی» از سه فصل تشکیل شده است.
در فصل سوم با عنوان «علامه طباطبایی، فیلسوفی نوصدرایی»؛ در مورد ابعاد مختلف شخصیتی علامه، فلسفه دانی و فلسفه ورزی وی بحث و بررسی شده است.
در فصل چهارم با عنوان «شهید مطهری و فلسفۀ نوصدرایی»؛ در مورد قرائت نظام مند مطهری از فلسفۀ ملاصدرا؛ نگاه تاریخی مطهری به مسائل فلسفی؛ نوآوری های شهید مطهری در فلسفه؛ و مهم ترین اثر فلسفی شهید مطهری بحث شده است.
در فصل پنجم با عنوان «سه قرائت معاصر از یک فلسفه جدید »؛ در مورد قرائت همدلانه؛ قرائت نقادانه؛ و قرائت نظام مند در فلسفه جدید بحث شده است.

بخش سوم با عنوان «نگاهی از بیرون به فلسفه، به مثابه یک رشته علمی»؛ از سه فصل تشکیل شده است.
در دو فصل اول با عناوین «فلسفۀ تطبیقی؛ مفهوم و قلمرو آن» و «گسترۀ فلسفه ورزی و ملاک های تعدد آن»؛ حوزۀ وسیعی را که فیلسوفان در آن فلسفه ورزی کرده اند و به نمایش گذاشته اند؛ ملاک های تعدد فلسفه و اقسامی را که فلسفه با هر ملاکی پیدا می کند برشمرده و وجوه تمایز فلسفه ها را در این تقسیم بندی ها بررسی شده است. در مقالۀ سوم با عنوان «جایگاه عرفان در طبقه بندی علوم»؛ طبقه بندی های مختلفی را که فلاسفه از علوم به عمل آورده اند مورد بررسی قرار گرفته است.

بخش چهارم با عنوان «معرفت شناسی در فلسفه اسلامی»، چهار فصل که همۀ آنها دربارۀ معرفت شناسی از منظر فیلسوفان مسلمان بحث می کنند، باز نشر شده است.
در فصل اول دو فهرست متفاوت ارائه شده است. یکی فهرست مباحثی است که خود آنها مسائل معرفت شناختی نیستند اما در ضمن آنها به صورت استطرادی و تبعی مباحث مباحث معرفت شناختی هم مطرح شده است. و دیگری فهرست مسائل معرفت شناختی است که در ضمن فهرست اول و به تبع آنها طرح شده اند و فیلسوفان مسلمان راجع به آن مسائل، اظهار نظر و اتخاذ موضع کرده اند.
سه مقالۀ بعدی این فصل همگی متکفل تبیین نظریۀ معرفت شناختی ملاصدرا یعنی نظریۀ اتحاد عاقل و معقول هستند. عناوین چهار فصل این بخش عبارتنداز: جایگاه معرفت شناسی در فلسفۀ اسلامی؛ نگاهی به پیشینه نظریه اتحاد عاقل و معقول؛ مبانی نظریۀ اتحاد عاقل و معقول؛ و نظریه معرفت شناختی ملاصدرا در بوته توجیه.

بخش پنجم با عنوان «وجود و ماهیت»؛ از دو فصل با عناوین «چیستی ماهیت و احکـام آن»؛ و «نقد مبانی فلسفی منطق ارسطو»؛ تشکیل شده است.
در فصل مربوط به چیستی ماهیت و احکـام آن؛ در مورد معنای اصطلاحی ماهیت؛ کلمات مترادف با ماهیت؛ تاریخچۀ بحث ماهیت؛ تحلیل موجود ممکن به هستی و چیستی؛ کیفیت آشنایی ذهن با ماهیات؛ نظریات مختلف در کیفیت ادراک مفاهیم ماهوی؛ احکام ماهیت؛ مسئله ارتفاع نقیضین از مرتبه ماهیت؛ اعتبارات ماهیت؛ ماهیت بشرط شیء؛ اعتبار آلی و استقلالی؛ ماهیت به شرط لا؛ ماهیت لا به شرط؛ و مسئله تقسیم شیء به خود و غیر خود بحث شده است.
در فصل مربوط به نقد مبانی فلسفی منطق ارسطو؛ در مورد تقسیم مفاهیم به بدیهی و نظری؛ تقسیم اوصاف به نفسی و نسبی و تقسیم اوصاف نفسی به ذاتی و عرضی؛ و مقولات دهگانه ارسطو بحث شده است.