موضوع شناسی ربا در پدیده ای به نام بانک: با استفاده از رویکرد سیستمی

معرفی کتاب

نگارندگان در این تحقیق پس از کشف وجه ظالمانه بودن "ربا"، به شناسایی ربوی بودن یا نبودن فعالیت های آن بر اساس شناخت ماهیت ربا پرداخته اند. بر همین اساس مؤلفان در این تحقیق در پی آن هستند تا اصل این مساله را بخوبی باز شناسی نمایند. نظریات توجیهی مدافعین آن را در طول تاریخ شناسایی و وجوه را بر اساس آیات و روایات مورد بررسی قرار داده و سپس تحقق یا عدم تحقق آن را در بانک و فعالیت های متعدد آن ارزیابی نموده اند. بر همین اساس سئوالات تحقیق عبارتند از: 1. ربا چیست؟ آیا خارج از چارچوب تعبد، می توان اخذ آن را ظلم دانست و وجه ظالمانه بودن آن را دریافت؟ 2. آیا ربا در فعالیت های بانکی ـ سپرده گذاری و اعطاء وام ـ موضوعیت دارد؟ 3. آیا استفاده از رویکرد سیستمی در رابطه با شناسایی فعالیت های بانک به لحاظ ربوی بودن آنها موثر است و ما را در کشف پاسخ صحیح سوال 2 یاری می رساند؟ همچنین فرضیه های کتاب حاضر عبارتند از: الف. ربا ظلم است و رضایت طرفین در انجام آن رافع ظالمانه بودن آن نیست. بررسی دقیق ماهیت ربا می تواند وجه ظالمانه بودن آن را مکشوف سازد. ب. بانک، یک سیستم است. لذا نتیجه حاصل از آن، اثری جدید بوده و تابع قوانین حاکم بر سیستم ها می باشد. بنابراین ممکن است عملی در خارج از بانک، ربوی باشد اما مشابه آن در بانک ربوی نباشد. در غیر اینصورت بانک سازمانی ظالمانه است و با تغییرات شکلی در عملیات بانک نمی توان آن را تطهیر نمود.

کتاب از پنج فصل تشکیل شده است.

در فصل اول با عنوان «کلیات»؛ ابتدا مروری بر اصول و روابط حاکم بر سیستم ها صورت گرفته است و در آن در مورد گزاره های کشفی و اعتباری- امور عینی و ذهنی – منطق کشفیات و اعتباریات؛ سیستم، تعریف، اصول و ارکان آن؛ عدالت و نظم؛ عدالت سیستمی و ظلم سیستمی بحث شده است. سپس به شناسایی اصول و روابط حاکم بر نظام اقتصادی اسلام پرداخته شده است. بر همین اساس در این قسمت در مورد فقه با رویکرد سیستمی؛ طراحی یک نظام (سیستم) فقهی متناسب با آینده مطلوب؛ اصول موضوعه سیستم؛ مدل مطلوب نظام حقوق اقتصادی اسلام؛ اصول موضوعه سیستم حقوق اقتصادی اسلام؛ ارکان نظام حقوق اقتصادی اسلام؛ بحث شده است.

در فصل دوم با عنوان «تبیین ربا بر اساس آیات، روایات و آراء فقهاء»؛ در مورد ربا در لغت؛ حرمت ربا؛ موارد استثناء حرمت ربا؛ موارد ربا؛ قرض؛ بیع ربوی؛ ربا در سایر معاملات و فلسفه تحریم ربا بحث و بررسی شده است.

در فصل سوم با عنوان «تحلیل مفهومی بهره در نظریات متفکرین غربی از دیرباز تا سوسیالیزم»؛ نویسنده در مورد سرمایه و پدیده ی بهره؛ کنجکاوی بشر در پدیده ی بهره و کنکاش مسئله ی بهره در تاریخ، بحث نموده است. در ادامه نیز پیرامون دوره ی تسلط مفهوم بهره ی قراردادی و شکل گیری مفهوم بهره ی طبیعی و نظریات مربوط به آن از فیزیوکراسی تا سوسیالیزم بحث شده است.

در فصل چهارم با عنوان «بررسی ربا بر اساس رویکرد سیستمی در روابط خارج و داخل بانک»؛ در مورد ربا در خارج از بانک؛ ماهیت ربا و ربا در فعالیت های بانک بحث شده است.

در فصل پنجم با عنوان «خلاصه و نتیجه گیری»؛ یافته های تحقیق به شرح زیر بیان شده است:
1– قوانین حاکم بر مجموعه های سیستمی با قوانین حاکم بر مجموعه های غیر سیستمی متفاوت است . به عنوان نمونه اثر حاصل از یک سیستم مجموع آثار اجزاء آن نیست؛ بلکه اثری جدید می باشد که در نتیجه پردازشی که بر روی آنها در محیط سیستم صورت می گیرد ، به دست می آید.
2– بانک یک سیستم است. زیرا سرمایه حاصل از فعالیت های بانک، عبارت از مجموع سرمایه های مشتریان و صاحبان بانک نیست. بلکه بانک – به واسطه انجام پردازشی موفق بر اجزای خود یعنی سرمایه مشتریان و صاحبان بانک - خالق سرمایه ای جدید می گردد که مالکیت آن به نحو اشاعه بین مشتریان و صاحبان و دولت به نمایندگی از همه آحاد جامعه می باشد. فعالیت سپرده گذاری مشتریان ، تابع هیچیک از عقود معین نیست ؛ بلکه تابع عقدی جدید با آثاری جدید است.
3– ربا مطلق سود در معاملات نیست. بلکه سودی ظالمانه است. وجه ظالمانه بودن آن در کشف ارزش زمانی اموال می باشد که تابع ارزش ذاتی مال می باشد و چون مالکیت مال در عقدی مثل قرض به قرض گیرنده منتقل می شود ارزش زمانی آن نیز به او منتقل می گردد . لذا اخذ آن توسط قرض دهنده ، ظلمی آشکار است . این ظلم در عقد بیع نسیه منتفی است. زیرا مالکیت ثمن و نیز ارزش اضافی آن در این عقد به بایع انتقال داده می شود .
4– اجرای صحیح دستورات الهی دین مبین اسلام به صفر شدن ارزش زمانی کالاها در جامعه اسلامی منجر می شود که یک مزیت رقابتی بزرگ اقتصادی محسوب می شود.
5- بانک ها می توانند متعهد شوند که بخشی از سرمایه مخلوق حاصل از سیستم بانک را به مشتریان سپرده گذار خود پرداخت کنند. این سود هیچ ارتباطی با ارزش زمانی سرمایه سپرده گذاران ندارد تا ربا باشد. بخش های دیگر این سود در مالکیت دولت و موسسین بانک باقی می ماند. مشتریان سپرده گذار می توانند در شرائط مساوی از اولویت دریافت وام و تسهیلات بانکی برخوردار گردند. در این صورت اخذ مبلغ اضافی تضمینی به نسبت وام دریافتی از آنان موجد اشکال ربا نیست .
6– رابطه بانک با وام گیرندگان در غیر از موارد مشارکت مستقیم ، تابع عقد قرض است و لذا هرگونه اخذ تضمین پرداخت مازاد بر اصل وام، موجب ربا گردیده و ظالمانه است. ظلم عملی متنافر با احساسات انسانی است که موجبات کاهش انگیزه های فردی و اجتماعی او را فراهم می آورد . همان گونه که در جامعه طبیعی افراد حقیقی موصوف به عدل و ظلم می شوند، در جامعه مدنی، اشخاص حقوقی نیز به این اوصاف می گردند. در این صورت بانک، از رابطه "ظلم سیستمی " در جامعه مشتریان خود برخوردار می گردد. اثرات چنین ظلمی در این تحقیق مورد بحث و تحقیق واقع شده است .
7- بانک ها می توانند در قبال ارائه خدمات خود، مبلغ ثابتی را به عنوان کارمزد دریافت کنند. وجه این کارمزد ها می تواند در قبال ارائه خدماتی از قبیل مشاوره های سرمایه گذاری نیز باشد به شرط آنکه وام گیرندگان در استفاده از این خدمات مختار باشند . جواز متعهد نمودن آنان به استفاده از این خدمات به عنوان شرط ضمن عقد نیز خالی از وجه نیست به شرط آن که مبلغ کارمزد ثابت بوده و لزوما نسبتی با میزان وام دریافتی نداشته باشد.