مؤلفه های معنایی حق در قرآن کریم

معرفی کتاب

این کتاب به بررسی مؤلفه های معنایی حق از طریق روش همنشینی و جانشینی اختصاص دارد. از طریق روابط همنشینی و جانشینی مؤلفه های معنایی یک واژه مشخص می شود. واژه حق یکی از کلیدی ترین واژه های قرآن کریم است. این واژه به همراه مشتفاتش حدود 290 بار در قرآن کریم به کار رفته است. ازآنجا که این واژه با الفاظ فراوانی هم نشین و جانشین شده است، در این اثر از همنشین ها 5 واژه کتاب، رسول، دین، خلق، باطل و از جانشین ها 4 واژه قسط، هدی، صدق و بیّنات انتخاب شده است. دلیل انتخاب این واژگان در درجه اول پرکاربردن آن ها در قرآن کریم و در درجه دوم هم نشین یا جانشین شدن بیشتر آن ها با واژه حق نسبت به سایر واژگان است. در این اثر سعی شده با بهره گیری از منابع متعدد به ویژه تفاسیر مهم و یقین مهم ترین مؤلفه های معنایی حق را که موجب وضوح در معنای آن می شود، مورد بررسی و کاوش قرار گیرد.

در این کتاب ابتدا تمامی همنشین های لفظ حق مشخص می شود و سپس بررسی همین همنشین ها انجام می شود؛ به عنوان مثال یکی از همنشین های حق، کتاب است؛ ابتدا همنشین های لفظ کتاب را مشخص کرده و سپس بر اساس آن همنشین ها به تحلیل مؤلفه های معنایی کتاب پرداخته می شود. در بخش مربوط به جانشین ها نیز ابتدا تمامی جانشین های لفظ حق را به دست آورده و سپس همنشین های آن ها مشخص می شود و آن گاه بر اساس همنشین ها تحلیل مؤلفه ای آن جانشین صورت می گیرد و در نهایت با توجه به مؤلفه های معنایی همنشین ها و جانشین ها، تحلیل مؤلفه های معنایی حق انجام می شود.

ترتیب انجام این کار نیز بدین صورت است که فصل اول به ذکر کلیات که مربوط به مبانی نظری انجام تحقیق است می پردازد. بر همین اساس معنی لفظ حق در زبان عربی؛ معنی شناسی؛ محور همنشینی و جانشینی و مؤلفه های معنایی مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل دوم به تحلیل مؤلفه های معنایی همنشین های حق اختصاص دارد. این همنشین ها شامل کتاب، رسول، دین، خلق و باطل می باشد.
فصل سوم به تحلیل مؤلفه های معنایی جانشین های حق اختصاص دارد
و در نهایت در فصل چهارم با توجه به نتایج فصل دوم و سوم به تحلیل مؤلفه های معنایی حق پرداخته می شود.

منابع مورد استفاده در این تحقیق بیشتر تفاسیر قرآن کریم هستند که به فراخور حال و در قسمت های مختلف از آن ها بهره گرفته شده است. هر چند منابع مذکور، از این شیوه در تعیین مؤلفه های معنایی حق استفاده نکرده اند ولی آثاری که رویکرد تفسیر قرآن به قرآن داشته اند، به این روش بسیار نزدیک بوده اند که برجسته ترین این تفاسیر، تفسیر گران سنگ «المیزان فی تفسیر القرآن» مرحوم علامه طباطبائی (رحمه الله علیه) است.

یافته های پژوهش حاضر بیان می دارد که با توجه به بررسی همنشین های حق، می توان گفت مؤلفه های مشترک میان همنشین ها عبارت است از: «ازسوی خداوندبودن» «داشتن یاری خداوند و به سرانجام رسیدن» «روشن و آشکار بودن و نداشتن ابهام» «نبود عذر و بهانه در نپذیرفتن آن» «اسوه بودن برای مردم» «به سختی نیفتادن کسی با پذیرش آن» «ایمان، عمل و اخلاص مؤمنان به آن و عدم افراط و تفریط آنان درباره این امور و مراجعه و یاری آن ها» «ایمان نیاوردن کافران و منافقان و کتمان، تکذیب، تمسخر، به بازی گرفتن، شک کردن و سعی در ازمیان برداشتن آن». از میان جانشین های حق نیز با بررسی مؤلفه های معنایی مشخص شد که مؤلفه مشترک آن ها عبارت است از: «ازسوی خداوند بودن» «واکنش دوگانه انسان ها در مواجهه با این امور». در نهایت، مؤلفه های مشترکی که میان جانشین ها و همنشین های حق می توان یافت از این قرار است: الف. ازسوی خداوندبودن؛ ب. واکنش دوگانه انسان ها در برابر آن ها؛ یعنی همواره عده ای به این امور ایمان می آوردند و در مقابل عده ای به آن کافر می شوند. دو مؤلفه فوق مؤلفه هایی است که در میان همنشین ها و جانشین ها مشترک است که با بررسی چهار همنشین و چهار جانشین این دو مؤلفه به دست آمد. بنابراین در نهایت می توان گفت که حق با توجه به جانشین ها و همنشین هایش دارای دو مؤلفه معنایی کانونی و پایدار و همیشگی است. همچنین در تعریف حق می توان گفت که حق امری است از سوی خداوند و این که انسان ها همواره در برابر آن به دو دسته تقسیم می شوند: عده ای آن را می پذیرند و عده ای همواره از آن سر باز می زنند.

می توان این کتاب را به تمامی همنشین ها و جانشین های حق گسترش داد و به مؤلفه های بیش تر و دقیق تری رسید زیرا این کتاب راهی است برای استفاده از این شیوه در به دست آوردن مؤلفه های معنایی یک واژه، با استفاده از ساختاری که در قرآن کریم وجود دارد. قرآن کریم خود نیز این مؤلفه ها را برای آن ذکر کرده است. ممکن است گفته شود که مؤلفه های فوق را می توان از سایر منابع نیز کسب کرد و یا خود قرآن درباره حق این سخن را گفته است و دیگر نیازی به این تحقیق نیست. باید گفت این اشکال خود مؤید درست و دقیق بودن این شیوه کتاب است و به ثمربخش بودن این شیوه را در یافتن مؤلفه های معنایی نشان می دهد؛ یعنی این شیوه به جوابی رسیده است که سایر منابع آن را تأیید می کنند. همچنین باید یادآور شد که همه واژه ها را نمی توان به این راحتی در سایر منابع یافت و به این وضوح نمی توان تعریف روشن و دقیقی برای آن ها ارائه کرد؛ بنابراین از این روش می توان برای یافتن مؤلفه های واژه هایی که وضوح و تعریف مشخصی ندارند بهره گرفت و این کتاب صرفاً در جهت نشان دادن درستی و دقت روش همنشین ها و جانشین ها در یافتن مؤلفه های معنایی واژگان بود.