بررسی و نقد مبانی سکولاریسم

معرفی کتاب

موضوع رابطه «دین و سیاست» از مباحث اساسی و مهمی است که بویژه در دنیای مسیحیت و جهان اسلام، سابقه ای طولانی دارد. این بحث به نوعی از محورهای ثابت و پایدار در میان علما، نویسندگان و پژوهشگران طی قرون و اعصار مختلف بوده است.
امروزه نیز اندیشمندان رشته های مختلف از جمله الهیات، فلسفة جامعه شناسی و علوم سیاسی این بحث را از زوایای مختلف مورد توجه قرار می دهند. با این حال، منشأ اصلی گسترش بحث رابطة دین و سیاست در دنیای معاصر، تحولات دنیای غرب بوده است. تجربه حاکمیت کلیسا در اروپا و تحولات پس از آن، منجر به این امر شد که «سکولاریسم» یا جدایی دین از سیاست به یکی از اجزای اصلی «مدرنیته» تبدیل و همراه با گسترش این پدیده وارد فرهنگ ها و تمدن های دیگر شود.
در این جریان و همزمان با گسترش مظاهر تمدن و آرای متفکران غربی در جهان اسلام، مجادله علما و محققان مسلمان دربارة رابطة دین و سیاست در جهان اسلام به طور تدریجی افزایش یافت. از نظر تاریخی از نیمه دوم قرن نوزدهم، روشنفکران، علما و نویسندگان مسلمان تلاش خود را برای موضع گیری در برابر اجزای مختلف مدرنیته آغاز کرده اند که بحث از سکولاریسم نیز بخشی از این جریان بوده است. از آن زمان تاکنون با توجه به شرایط و احوال دنیای اسلام، بحث جدایی یا جدا نبودن اسلام از حکومت و سیاست، طرفداران و مخالفان بسیاری به خود دیده است. در نگاهی کلی می توان مدعی بود تا اوائل دهه 1970 ، طرفداران ایدئولوژی ها و الگوهای سکولار و مادی شرقی و غربی در موضع قوت قرار داشتند، اما پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، بازاندیشی و نقد جدی جریان مدرنیته و ادامه تأثیرگذاری ادیان در عرصه عمومی در جوامع توسعه یافته و در حال توسعه، باعث آغاز افول جریان سکولاریسم و پشتوانه فکری و علمی آن، بویژه در جهان اسلام شد به طوری که امروزه بسیاری از پژوهشگران اذعان دارند دنیای مدرن نیز به اندازه دنیای سنتی دیندار است. این روند، بویژه ادامه استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران، بحث بازگشت به الگوهای اصیل اسلامی در سراسر جهان اسلام را شدت بخشید تا جاییکه امروزه بخش اعظمی از مسلمانان اطمینان یافته اند که نیازی نیست همه جوامع، مدرن شدن را به سبک سکولار اروپایی و آمریکایی تجربه کنند. به همین دلیل مشاهده می شود که پژوهشگران مسلمان ضمن بازنگری جدی در عوامل پیدایش و پایایی سکولاریسم در دنیای غرب، به دنبال طراحی و ارائه الگوهای بدیل و بومی تمامی مفاهیم و نهادهای مدرن برای خویش هستند. البته در مقابل این جریان، هنوز هم گروهی از نویسندگان مسلمان این تلاش ها را بیهوده می دانند و اعتقاد دارند دخالت دین در عرصة عمومی در دنیای مدرن، امری غیرواقع بینانه و نشدنی است.

این کتاب متشکل از مقالات مختلفی است که موضوع سکولاریسم و رابطه دین و سیاست در جهان اسلام و ایران را از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار می دهد، هر چند دامنه موضوع سکولاریسم گسترده تر از آن است که بتوان تمامی زوایا و ابعاد آن را در یک کتاب مورد تجزیه و تحلیل قرار دارد. امید می رود در مجلدات بعدی، بتوان سایر ابعاد مهم موضوع را به بررسی گذارد. در بخش اول کتاب، مقالاتی ارائه شده که در آنها پدیده یا روند سکولاریسم از دیدگاه نظری، تجزیه و تحلیل شده است. در این پنج مقاله، ضمن بررسی تاریخچه پیدایش سکولاریسم و تفاوت لائیسیته و سکولاریسم؛ ریشه های اجتماعی، فرهنگی، دینی و فلسفی این پدیده و عوامل پیدایی و پایایی سکولاریسم در جهان مسیحی و طرحی از رویکرد بدیل انتقادی از دیدگاه اسلامی در برابر جریانی که در پی «سکولاریسم با تأیید دین می باشد» ارائه شده است. در بخش دوم، مروری تاریخی بر رابطه دین و سیاست در جهان اسلام وایران ارائه شده است. مباحث این بخش نشان می دهد که دین و سیاست در ایران باستان با هم عجین بوده و پس از ظهور اسلام بنابر شرایط تاریخی در دوران های مختلف دچار تطور و تحولاتی شده است. بالاخره در بخش سوم با گوشه ای از دیدگاه های صاحب نظران معاصر در این حوزه آشنا می شویم. این سه مقاله دغدغه های متفکران معاصر عرب و دیدگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و بازتاب این امر در قانون اساسی جمهوری اسلامی را بررسی و تحلیل می کند.

فهرست مطالب کتاب حاضر به شرح زیر است:

***بخش اول: مباحث نظری

فصل1. «شرعی سازی» در مقابل «عرفی سازی»؛ طراحی یک رویکرد بدیل انتقادی از دیدگاه اسلامی

فصل2. لائیسیته، مسیحیت و سیاست

فصل3. عوامل پیدایی و پایایی سکولاریسم در جهان مسیحی

فصل4. مبادی معرفتی و عملی سکولاریسم

فصل5. تبیین مبانی سکولاریته

***بخش دوم: مباحث تاریخی

فصل6. تجزیه و تحلیل رابطه دین و سیاست در حکومت امام علی(ع)

فصل7. جایگاه دین و سیاست در عصر اموی

فصل8. تجدد، سکولاریسم و راه دوگانه اندیشه گران قاجاری

فصل9. دین و دولت در دوره پهلوی دوم

فصل10. دین و سیاست در ایران باستان

***بخش سوم: مباحث دوران معاصر

فصل11. نقد سکولاریسم از دیدگاه امام خمینی(ره)

فصل12. بررسی و نقد سیاست عرفی از منظر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

فصل13. نسبت دین و سیاست در آرای متفکران معاصر عرب