انفاق و کمک های بین المللی: بررسی رفتارهای حمایت گرانه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و برداشت های اسلامی از آن

معرفی کتاب

در جهان امروز یکی از ابزارهای سیاست خارجی کشورها که از وجوه قدرت نرم نیز محسوب می شود ارائه کمک های بشردوستانه در کشورهایی است که به دلایل گوناگون در سیاست خارجی کشور کمک کننده مهم تلقی می شوند. کشورهای هدفِ کمک از جمله به این دلیل اهمیت دارند که در منطقة نفوذ سنتی کشور کمک کننده قرار دارند، یا در معرض غلتیدن به منطقة نفوذ کشور رقیب اند، یا به سبب شکاف های درونی یا بحران های داخلی بخش هایی از جمعیت آن مورد توجه استراتژیک کشور کمک کننده قرار گرفته اند. البته نمی توان همة انواع کمک های خارجی را که تحت عنوان کمک های بشردوستانه صورت می گیرد با مقولة منافع ملی کشورهای کمک کننده مرتبط دانست. گاه ممکن است این کمک ها جنبة عام داشته باشد و منظور از آن بالا بردن تصویر مثبت یک قدرت جهانی یا منطقه ای در جهان باشد، یا ممکن است این کمک ها توسط مؤسسه ها و بنیادهای خصوصی صورت پذیرد که اصولاً اهداف سود جویانه ای مثل منافع ملی را دنبال نمی کنند و واقعاً از روی نوع دوستی و با اهداف خیرخواهانة منبعث از آموزه های مذهبی یا انسان دوستانه مبادرت به ارائه چنین کمک هایی می کنند. اما در هر صورت، در دنیای کنونی هر کشوری که بخواهد سیاست خارجی موفقی را در صحنة جهانی به اجرا بگذارد نمی تواند ابزار مهم و مؤثری چون کمک های بشردوستانه را نادیده بگیرد.

این اثر مقالاتی برگرفته از همایش «نقش انفاق و رفتارهای حمایت گرایانه در تنظیم روابط بین الملل» که در خرداد 1389 در محل سالن همایش های دفتر مطالعات وزارت خارجه برگزار شد، می باشد. مقاله های این کتاب در سه بخش تنظیم شده اند: بخش نخست شامل چهار مقاله است که به انفاق و کمک های بشردوستانه در سنت اسلامی اختصاص دارد. در بخش دوم جایگاه رفتارهای حمایت گرایانه در سیاست خارجی مرور می شود، و بخش سوم دربرگیرندة گفتارهایی است درباره ی جایگاه و ضرورت رفتارهای حمایت گرایانه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران.

در بخش اول، دکتر مصلایی پور به اهداف و تأثیرات اخلاقی انفاق در قرآن و حدیث می پردازد و آن را عملی نیکو و بدون چشم داشت مادی یا پیامدهای خودپسندانه در نظر می گیرد که در قرآن و حدیث بارها به آن توصیه شده است. قرآن کریم یکی از نشانه های ایمان را انفاق در راه خدا و آزمونی برای انسان در چشم پوشی از آن چه مال خود می پندارد و عزیز می دارد در راه رفاه جامعه و مآلاً خدمت به خالق توصیف می کند. از جمله مهمترین پیامدهای انفاق بر پایة آموزه های دینی در اسلام رهایی از بخل و آز، شکوفا شدن روح بزرگ منشی فرد، آرامش درونی، جلوگیری از فساد اخلاقی و آمرزش خطاها و گناهان انسان است. دکتر احمدی طباطبایی نیز با غور در سیره ی نبوی، انفاق را عملی به قصد تقرّب به خداوند و افزودن بر ایمان فردی تلقی می کند. برداشت ایشان از سیره ی نبوی مؤید آن است که انفاق در مکارم اخلاقی و اجتماعی اسلام هم در ساحت فردی و هم اجتماعی جایگاه بسیار ممتازی دارد و، علاوه بر ارتقای تعالی روحی و اخلاقی فرد انفاق کننده، به کاستن از فاصله های طبقاتی در جامعة اسلامی مدد می رساند و عاملی مهم در ایجاد یکپارچگی و همبستگی در میان آحاد جامعه است.

در بررسی دیگری که در قرآن و حدیث به عمل آمده است، دکتر ایزدی مبارکه هدف اسلام از انفاق را حمایت از محرومان جامعه، نزدیک تر شدن افق زندگی طبقات گوناگون جامعه به یکدیگر از راه تعدیل ثروت، یا به عبارت دیگر گسترش عدالت اجتماعی، و تحکیم پیوندهای دوستی میان اعضای جامعة اسلامی بیان می کند. در میان آثار فردی انفاق می توان از تزکیه ی نفس، آرامش روحی، افزایش برکت، رحمت الهی، و پاداش اخروی نام برد. در مقالة دیگری به قلم دکتر محمود کریمی و علی کریمی خوشحال، با توجه به آیات قرآنی و احادیث اسلامی، چنین استدلال می شود که این مفهوم معنایی وسیع تر از کمک های مالی به نیازمندان دارد و شامل ارایه گونه های دیگری از خدمات، از جمله خدمات معنوی و علمی به دیگران، می شود. همچنین انفاق دربرگیرنده ی این معناست که گروهی از مسلمانان با توجه به امکاناتی که در اختیار دارند می توانند از گروه دیگری از مسلمانان (جامعه یا کشور دیگر) حمایت به عمل آورند و اسباب رفاه آنان را فراهم کنند. آثار فردی و اجتماعی انفاق در نهایت می تواند با ایجاد یا تقویت پیوندهای اخلاقی و روحی در میان آحاد مردم شرایط تشکیل امت واحده را در میان مسلمانان پدید آورد.

در بخش دوم کتاب به رابطه میان رفتارهای حمایت گرایانه و سیاست خارجی نظر افکنده شده است.

دکتر گوهری مقدم رفتارهای حمایت گرایانه را بخش جدایی ناپذیر سیاست خارجی کشورها در دنیای امروز می داند. او در مقالة خود به طیف گسترده ای از رفتارهای حمایت گرایانه اشاره می کند که در پیشبرد سیاست خارجی کشورها ایفای نقش می کنند. به باور این نویسنده رفتارهای حمایت گرایانه در طول زمان دستخوش تحول مفهومی شده است و از مسائل مربوط به کمک های توسعه ای به مسائل مربوط به حقوق بشر و تعهدات بین المللی و چندجانبه گسترش یافته است. او مهمترین اهداف اعلام شده ی رفتارهای حمایت گرایانه در سیاست خارجی کشورها در شرایط حاضر را در چند مقولة کلی قرار می دهد: (1) تقویت صلح و امنیت بین المللی، (2) حمایت از حقوق بشر، (3) کمک به حکمرانی عادلانه و دموکراتیک، (4) تقویت مردم سالاری، (5) بهبود وضعیت اقتصادی و رفاهی کشورهای کمتر توسعه یافته، و (6) جلوگیری از و مبارزه با بلایای طبیعی و بشرساخته در کشورهای دارای دولت های ضعیف و ناکارآمد. اما، علاوه بر اهداف مذکور، بسیاری از کشورها، به ویژه قدرت های بزرگ، از طریق رفتارهای حمایت گرایانه اهداف دیگری چون گسترش منافع تجاری، اشاعه ی ایدئولوژی، و ایجاد پوشش برای انواع فعالیت های سودجویانه مثل کمک به گروه های موافق، فروش تسلیحات و حتی جاسوسی، دنبال می کنند.

در پژوهشی دیگر، دکتر علی صباغیان عوامل و پیامدهای سیاسی شدن کمک های بشردوستانه را به بحث می گذارد. وی پس از بررسی اهداف و نوع فعالیت های چند سازمان امدادرسان بین المللی و پروژه های کمک رسانی بین المللی تعریف شده توسط نهادهای بین المللی یا میان کشوری، استدلال می کند که با وجود تأکید اغلب این سازمان ها و نهادها بر اصولی چون انسان دوستی، عدم جانبداری، بیطرفی، و احترام به استقلال کشورها، کمک های بشردوستانه در بسیاری مواقع تابع ملاحظات سیاسی و اهداف استراتژیک دولت های کمک کننده قرار می گیرند و در عمل خطوط تمایز میان کمک های بشردوستانه و اهداف متعارف سیاست خارجی کشورها به کلی از میان می روند. صباغیان همچنین برخی عوامل را مسئول سیاسی شدن کمک های انسانی برمی شمرد، از جمله: ماهیت ارزش های حاکم بر کمک های بشردوستانه که ممکن است از کشوری به کشور دیگر متفاوت باشد، عوامل برخاسته از سیاست داخلی کشورهای کمک کننده، ارتباط یافتن کمک های بشردوستانه با دیپلماسی عمومی و قدرت نرم، ضرورت های ناشی از تغییرات ژئوپلیتیکی، و ماهیت متغیر منازعات. این نویسنده نتیجه می گیرد که سیاسی شدن بیش از حد کمک های بشردوستانه و پیروی اهداف انسانی از اهداف سیاسی و استراتژیک سبب آن شده است که اصول اولیة حاکم بر ارایه ی این کمک ها مخدوش شود و کمک های مذکور در بسیاری موارد عملاً در خدمت برآوردن نیازهای افراد و گروه های محروم و نیازمند قرار نگیرد.

با توجه به ارزش های متفاوتی که بر سازمان های اهدا کننده کمک حاکم است، دکتر محمدرضا دهشیری در مقالة دیگری در این بخش دو سازمان جهانی حمایت گر، یعنی یونسکو و آیسسکو، را مقایسه کرده و، با تمرکز بر بحران غزه (از سال 1386 تاکنون) و سیل پاکستان (در سال 1388)، نکات اشتراک و افتراق عملکرد این دو سازمان را ارزیابی کرده است. بررسی مذکور نشان می دهد که به طور کلی رویکرد یونسکو (سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد) به بحران غزه بیشتر جهانی، فنی و تخصصی بوده، به انگیزه ها و جنبه های حقوقی موضوع کمتر توجه داشته، و به اصلاح ساختارهای آموزشی و فرهنگی بدون توجه به اسباب و عوامل پدیدآورنده ی آن پرداخته است. در مقایسه، آیسسکو (سازمان تربیتی، علمی، و فرهنگی جهان اسلام) با رویکردی منطقه ای و تبلیغی به انگیزه ها و جنبه های حقوقی موضوع توجه داشته و با تأکید بر لزوم شناسایی عاملان این بحران، اصلاح ساختارهای آموزشی و فرهنگی غزه را از طریق اصلاح عوامل و ریشه های اصلی امکان پذیر دانسته است. به عبارت دیگر، یونسکو با نگاهی بشردوستانه و انسانی و آیسسکو با نگاهی ارزشی، دینی، ریشه ای و حقوقی و با تأکید بر لزوم همیاری و وحدت امت اسلامی در قبال مسئله غزه، رویکردهای حمایت گرایانه خود را دنبال کرده است. در بحران سیل پاکستان نیز رویکرد یونسکو بیشتر جهانی، فنی، و تخصصی بوده است؛ حال آن که آیسسکو رویکردی تبلیغی و مالی با تأکید بر حمایت از مردم یک کشور اسلامی در حوزة جهان اسلام داشته است.

مقاله های بخش سوم کتاب جایگاه و ضرورت رفتارهای حمایت گرایانه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را مورد بحث قرار می دهند.

مهدی نادری و مصطفی اسماعیلی با تحلیل گفتمانی نوشته ها و بیانات امام خمینی(ره)، رهبر و بنیان گذار جمهوری اسلامی، تلاش می کنند تا نشان دهند که مبانی رفتارهای حمایت گرایانه در اندیشه امام خمینی را می توان در قالب گفتمان استضعاف – استکبار فهم و بیان کرد. همان گونه که امام خمینی هدف از سیاست های حمایتی در داخل کشور در سال های پس از پیروزی انقلاب را کمک به مستضعفانِ رها شده از بند دولت استبدادی برای رشد و تعالی دنیوی و اخروی آنان می دانند، در بُعد خارجی نیز کمک به رهایی مستضعفان جهان از بند قدرت های استبدادی و استکباری را مهمترین نوع رفتار حمایتی از جانب یک دولت اسلامی بیان می کنند. این گونه رفتار حمایتی در اندیشة امام معمولاً در دو ساحت مادی (کمک های اقتصادی) و معنوی (جانبداری های بین المللی) با هدف رهایی و استقلال مستضعفان بیان شده و مستند و مستظهر به قرآن و روایات اسلامی است. در برداشتی دیگر از اندیشه امام خمینی(ره)، بهنام سرخیل نقش حمایت از محرومان جهان را در دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران بررسی و تحلیل می کند. او مدعی است که میان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک نظام سیاسی دینی با نظام های سیاسی غیردینی برخی تفاوت های ماهوی دیده می شود. مؤلفه های اصلی سیاست خارجی ایران پس از انقلاب بر پایة آرمان های اسلامی و مفاهیم مکتبی برگرفته از اندیشه های امام خمینی(ره) شکل گرفته است. توجه به مستضعفان در نقاط گوناگون جهان و محرومیت ستیزی به عنوان یک مسئولیت انسانی، که از مبانی ارزشی و فکری اسلام سرچشمه گرفته، همواره از اصول راهنمای سیاست خارجی در جمهوری اسلامی ایران بوده است. در نتیجه، جمهوری اسلامی ایران به مسائل و مشکلات مسلمانان و مستضعفان جهان در ورای مرزهای ایران توجه داشته و خود را در قبال آنان متعهد و مسئول دانسته است. در این راستا، کمیتة امداد امام خمینی(ره) همواره در عرصه های گوناگون کمک رسانی به مسلمانان و مستضعفان جهان حضور فعال داشته است. رفتارهای حمایت گرایانة کمیته امداد، که اساساً مبتنی بر انگیزه های خیرخواهانه و برگرفته از تعالیم اسلامی بوده، موجب شده که بستر مناسبی برای تبلیغ و تألیف قلوب مسلمانان و مستضعفان کشورهای دیگر نسبت به جمهوری اسلامی ایران فراهم شود و در مواردی به اهداف استراتژیک نظام نیز یاری رساند. در شرایطی که ایالات متحده آمریکا و اروپا در تلاش اند تا ایران را از ایفای نقش منطقه ای اش دور نگه دارند و با به کارگیری قدرت نرم و اِعمال تحریم های اقتصادی سخت در مسیر تعاملات سازندة جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همسایه اش اخلال ایجاد کنند، این کشورها، به باور دکتر علی بی نیاز، باید پاسخی بهینه برای مواجهه با این وضعیت بیابد.

آخرین مقالة این مجموعه محصول اندیشه ورزی نوآورانة نویسنده ای است که راهکاری نوین برای درهم شکستن سیاست های بازدارندة ایران در منطقه و در جهان اسلام پیشنهاد می دهد. بی نیاز گونه ای «دیپلماسی حمایت گرا» را به عنوان بخشی از پاسخ درخور ایران به شرایط جدید محاصرة اقتصادی و سیاسی عنوان می کند. این دیپلماسی با مدیریت و اقدام بخش خصوصی صورت می گیرد و از حمایت دولت جمهوری اسلامی ایران نیز بهره مند است. نویسنده دیپلماسی مورد نظر را تحت عنوان «دولت کریمه ی منطقه ای» معرفی می کند که از محل پرداخت های اسلامی مانند زکات، انفال مشترک، صدقات و قرض الحسنه تأمین می شود و در قالب ساختاری «شرکتی- خصوصی» اسباب مشارکت ایرانیان را در انواع فعالیت های بشردوستانه در منطقه و در جهان اسلام فراهم می کند. به اعتقاد او تأسیس این ساختار منطقه ای توان آن را دارد که بخشی از آثار مخرب تحریم های اقتصادی را خنثی کند و برای «منطقه ایران» رفاه اقتصادی، امنیت و ثبات سیاسی به ارمغان بیاورد.