معناشناسی اسماء الحسنی در قرآن کریم

معرفی کتاب

«أسماء الحسنی»، از پربسامدترین مفاهیم به کار رفته در قرآن کریم است که با تنوع بسیاری، در سر تا سر قرآن کریم به چشم می خورد.
در نتیجه، بررسی کاربرد أسماء الحسنی در قرآن کریم و تفاوت های آنها، ارتباط تنگاتنگی با فهم و تفسیر قرآن کریم خواهد داشت.
در تفاسیر و سایر منابع سنتی موجود، بیشتر به مباحث فلسفی ـ کلامیِ مربوط به هر یک از أسماء الحسنی توجه شده و چندان به مقایسه و بررسی تفاوت های موجود در کاربرد آنها پرداخته نشده است.
در این پژوهش ، دو هدف عمده پیگیری شده است: یکی نشان دادن خلأ موجود در این زمینه در تفاسیر و سایر منابع سنتی؛ دیگری بررسی معنا شناختی أسماء الحسنی.

کتاب حاضر، در چهار فصل؛ به بررسی معنا شناختی أسماء الحسنی در حوزه ی معنایی «آفرینش» در قرآن کریم پرداخته و در صدد دسته بندی این اسامی در دسته هایی کوچک تر یا به تعبیری تعیین حوزه های معنایی کوچک تری در داخل حوزه ی معنایی «آفرینش» در قرآن کریم می باشد. برای این منظور، از روش معنا شناسی بر اساس بافت زبانی استفاده شده؛ در نتیجه، رویکرد نویسنده به مسأله، رویکردی هم زمانی بوده و صرفاً با بافت زبانی قرآن کریم و زمان نزول وحی سر و کار داشته است. در این روش، به بررسی و تحلیل روابط همنشینی و جانشینی میان واژه های مورد بررسی پرداخته شده است. البته در برخی موارد، از روش معنا شناسی ساختگرا نیز استفاده شده و به بررسی روابط مفهومی موجود میان واژه های مورد بررسی و همنشین ها یا جانشین های آنها نیز پرداخته شده است.

نگارنده پس از بررسی، به این نتیجه رسیده است که
اولاً) اسم «خالِق»، به همین صورت (اسم فاعل مجرد) و همچنین در سایر کاربردهای اسمی و فعلی خود (مفهوم عامّ «خَلْق»)، از توزیع گسترده ای در قرآن کریم برخوردار بوده و قابلیت همنشینی با مفاهیم متعدد و متنوعی را داشته است که در میان این مفاهیم همنشین، یکی "مفهوم «انسان» و ضمایر راجع به آن" و دیگری "عبارت "، از بسامد بیشتری برخوردار بوده است؛ اما سایر اسامی مورد(السّموات و الأرض) بررسی در این کتاب، چنین نبوده و هر جفت از آنها، صرفاً با یک مفهوم (یا عبارت) در باهم آیی همنشینی بی واسطه بوده اند؛ به این معنا که صرفاً یک مفهوم (یا عبارت) به عنوان مفعولٌ به یا مضافٌ إلیه آن اسامی به کار رفته است. بنابراین، می توان باهم آیی همنشینی بی واسطه با هر یک از این دو مفهوم را به عنوان مؤلفه، شرط لازم یا نشان‍ی برای دسته بندی اسماء الحسنی در حوزه ی معنایی «آفرینش» در قرآن کریم در نظر گرفت. بر این اساس، اسم «خالق» در بین سایر اسامی، نسبت به این دو مؤلفه بی نشان خواهد بود.

ثانیاً) می توان دو اسم «فاطِر» و «بَدیع» السّموات و)را، بر اساس ویژگی مشتر کشان در باهم آیی همنشینی بی واسطه با "عبارت " در تمامی کاربردهای قرآنی، در یک دسته یا حوزه ی معنایی کوچک تر قرار داد.(الأرض بر همین اساس، این دو اسم نسبت به اسم «خالق»، نشان دار می باشند.
ثالثاً) اسم «بارِئ» در تمامی کاربردهای قرآنی خود، با اسم «مُصَوِّر» و به طور کلی مفهوم عام «تصویر» (در کاربردهای فعلی «صَوَّرَ یُصَوِّرُ» و اسم مصدری «صُورَة ـ صُوَر»)، دارای ویژگی مشترکِ باهم آیی همنشینی بی واسطه با "ضمایر راجع به «انسان»" بوده و در نتیجه، این دو اسم قابل طبقه بندی در یک دسته یا حوزه ی معنایی کوچک تر می باشند. بر این اساس، این دو اسم نیز نسبت به اسم «خالق»، نشان دار هستند.

چنین می توان گفت که پنج اسم مورد بررسی در حوزه ی معنایی «آفرینش» در قرآن کریم، در حقیقت، جانشین های یکدیگر می باشند؛ اما از آنجایی که در این حوزه ی معنایی، به غیر از این اسم ها، کاربردهای اسمی و فعلی مفاهیم دیگری نیز وجود دارد، این مفاهیم جانشین نیز در درجه ی اول بر اساس روابط همنشینی، و در مواردی که این روش پاسخ گو نبوده، به ناچار با توجه به روابط مفهومی موجود بین این مفاهیم با اسامی مورد بررسی ـ نظیر شمول معنایی ـ بررسی شده و در دسته های ذکر شده قرار گرفتند.
این مفاهیم، به ترتیب جای گیری در دسته های مذکور، عبارتند از:
الف) کاربردهای مختلف مفاهیم «خلق»، «بدء/ إبداء»، «ذرء»، «إنشاء»، و «تقدیر».
ب) کاربردهای مختلف مفاهیم «فطر» و «فلق».
ج) کاربردهای مختلف مفاهیم «تصویر»، «تسویة»، و «ترکیب».

نویسنده پس از تحلیل معنایی هر یک از مفاهیم ذکر شده، به مؤلفه های بارز معنایی اسماء الحسنی و سایر مفاهیم موجود در حوزه ی معنایی «آفرینش» در قرآن کریم دست یافته است.