معقولیت گزاره های دینی (بازخوانی نظریه غزالی)

معرفی کتاب

در این کتاب نظریه غزالی و اظهارات پراکنده وی با محوریت چگونگی معقول بودن گزاره های دینی؛ بازسازی شده است. پس از بیان معانی گوناگون معقولیت و حیطه های گوناگون معقولیت که عمدتا به دو معقولیت استدلالی و غیر استدلالی قابل تقسیم است فقراتی از سخنان و روش غزالی که با حیطه های معقولیت عنوان شده در کلیات قابل انطباق است گردآوری شده است. در مقام داوری و جمع بندی در میان اظهارات به ظاهر متناقض غزالی ابتدا این اظهارات را با توجه به عامل زمان مورد بررسی قرار گرفته است. در این میان روشن شد که اظهارات غزالی قبل از تحولات روحی و فکری صرفا در مقام نقد و نقض روشن جویندگان مختلف حقیقت بوده است و وی در تمامی دوران حیات فکری خود (چه قبل از خروج از نظامیه و چه بعد آن) تنها یک روش را در وصول به حقیقت کاملا کارآمد می دیده است که همان روش صوفیه است اما اینکه غزالی در آخرین آثار خود نیز روش های مختلف و متنوع جویندگان حقیقت همانند روش استدلالی و یا حتی تقلید کورکورانه عوام را البته با شرایطی معتبر و مکفی می داند ناشی از یک آموزه بسیار مهم در میان صوفیه یعنی به رسمیت شناختن تیپولوژی و تفاوت میان انسانهای گوناگون است . در جمع بندی غزالی گزاره های دینی را معقول می داند اما این معقولیت مراتب و درجاتی دارد که ناظر به تفاوت انسانهاست . اگر چه کاملترین نوع توجیه گزاره های دینی مبتنی بر ادراکات و مکاشفات صوفیانه است.

در فصل اول با عنوان کلیات در ابتدا معانی معقول و سپس سؤال اساسی و اصلی در بحث معقولیت گزاره های دینی با توجه به معنای اختیار شده از میان معانی معقولیت طرح شده است.
تا انتهای کتاب تلاش نویسنده برای پاسخ به این سؤال بر اساس تئوری های گوناگون و نظر غزالی است. ایمان گرایی به عنوان اولین تئوری مورد بررسی قرار گرفته است. ویژگی متمایز کننده ایمان گرایی از سایر تئوری ها در این است که معقولیت پیشینی و یا خارجی را شرط معقول بودن گزاره های ایمانی نمی داند. پس از ایمان گرایی سایر تئوری ها را به دو دسته معقولیت استدلالی و معقولیت غیراستدلالی تقسیم نموده است.

در فصل دوم در تناظر با بخش اول کلیات، معانی عقل و معقول و کابردهای این الفاظ در نزد غزالی طرح شده است.

در فصل سوم آنچه از سخنان و سلوک غزالی که در تطابق با ایمان گرایی است، مورد بررسی قرار گرفته است. اگر چه منطقاً ایمان گرایی با عقل گرایی قابل جمع نیست ولی اجالتاً از این تناقض صرف نظر کرده است
و در فصل چهارم فقراتی از صحبت های غزالی را که با عقل گرایی مطابق است را آورده است.

پذیرش بنیان انگاری و جزم گرایی در غزالی که به معنای پذیرش معقولیت استدلالی است فصل پنجم را تشکیل می دهد.

در فصل ششم مخالفت غزالی با فلسفه و کلام بررسی شده است تا روشن شود مخالفت غزالی با فلسفه و کلام به معنای مخالفت او با معقولیت استدلالی نمی باشد. از آن جا که مخالفت ابن رشد با غزالی در حمایت از فلسفه ارسطویی مشهور است، در این فصل اشاره ای نیز به ابن رشد شده است و تفاوت تئوری او با غزالی در پذیرش معقولیت استدلالی نشان داده شده است.

در فصل هفتم ماهیت نگرش صوفیانه غزالی و انطباق آن با تجربه دینی و رابطه آن با تجربه عرفانی مورد بررسی قرار گرفته است.

فصول هشتم و نهم، فصول جمع بندی و نتیجه گیری هستند. آنچه از اظهارات غزالی که در فصول قبل بدون توجه به عامل زمان و تغییر و تحولات فکری وی بیان شده بود، در فصل هفتم با ملاحظه تحولات فکری غزالی بررسی می شود. در این فصل روشن شده است که غزالی در هیچ مقطعی فیلسوف و یا متکلم و یا باطنی نبوده است. بنابراین هر چه از اظهارات وی در تأیید این فرق عنوان شده صرفاً در مقام بیان و تشریح مدعیات ایشان به قصد نقد است، همانند آنچه وی در مقاصدالفلاسفه در تشریح فلسفه ارسطویی انجام داده است. غزالی از ابتدا تا انتهای زندگی خود تنها جز یک دسته و گروه قرار گرفته و آن صوفیه است و اظهارات به ظاهر متناقض وی همانند پذیرش معقولیت استدلالی بنیان انگارانه و ایمان گرایی در آنِ واحد حتی در روزهای آخر عمر او با توجه به یک آموزه مهم صوفیه و آن به رسمیت شناختن تفاوت شاکله انسان ها در ادراک حقیقت قابل درک است. این مسئله یا تیپولوژی در فصل نهم مورد بررسی قرار گرفته است.
در انتهای فصل نهم نیز نگاه مختصری به برخی آثار غزالی شناسان و مقایسه دستاورد تحقیق ایشان با آنچه نویسنده بدان رسیده سات، شده است.