اصول و مبانی عملیات روانی (درآمدی بر اهداف، ابزارها و روش ها)

معرفی کتاب

اصطلاح «عملیات روانی» یکی از مفاهیم متداول در مکاتبات و مذاکرات استراتژیست ها، نظریه پردازان و کارشناسان علوم سیاسی است؛ اما با وجود آن که از این واژه در سطح گسترده و مقیاس وسیعی بهره برداری می شود اتفاق نظری پیرامون مفهوم آن وجود ندارد، تا حدی که تلقی افراد، گروه ها و دولت های مختلف از مفهوم عملیات روانی بسیار متفاوت است. طراحی و بهره گیری هدفمند از تبلیغات و سایر اقدامات که هدف اصلی طراحان آن تاثیرگذاری و نفوذ در باورها، اعتقادات، عواطف و احساسات، تمایلات و رفتار ملت ها و دولت های متخاصم، بی طرف و هم پیمان به منظور دستیابی به اهداف ایدئولوژیک و ملی می باشد. ابعاد، پیچیدگی و قدرت اثربخشی عملیات روانی در گذر زمان رو به افزایش است. مهم­ترین عامل گستردگی، پیچیدگی و قدرت بالای تاثیرگذاری عملیات های روانی، در دهه های پایانی قرن بیستم میلادی، مدیون بهره برداری از علوم گوناگون، به خدمت گرفتن وسایل ارتباط جمعی و تبلیغات و استخدام پژوهشگران و صاحب نظران اندیشمند از سوی سیاست مداران و دست­اندرکاران مسایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در این عرصه بوده است.

کتاب حاضر در مورد اصول و مبانی عملیات روانی بحث می نماید.

کتاب از مقدمه و شش فصل به شرح زیر به رشته تحریر در آمده است.

در مقدمه کتاب با عنوان «اسلام هراسی دستور کار جدید عملیات روانی غرب» که به قلم دکتر اصغر افتخاری می باشد؛ نگارنده به دنبال پاسخ این سئوال است که: دلیل توفیق نسبی پروژه اسلام هراسی در جهان معاصر چیست؟
بعبارت دیگر محقق از «چرایی توفیق» راهبرد اسلام هراسی غرب سئوال می نماید. دلیل این امر آن است که: عملیات روانی از دیرباز بر ضد جهان اسلام در حال طراحی و اجراء بوده است اما میزان توفیق آن ضرورتاً متناسب با ابزارها و منابع در اختیار عاملان عملیات روانی نبوده است. بلکه موفقیت و توان مندی مخاطب نقش مهمتری را ایفاء نموده است. نگارنده با تحلیل الگوی «برچسب» و کاربست آن در موضوع «اسلام هراسی»، این فرضیه را عرضه داشته که: عملیات روانی غرب در حوزه ترویج اسلام هراسی در گرو تکوین و ظهور «اسلام هراسی ایجابی» در جهان اسلام است. منظور از «اسلام هراسی ایجابی»، ایجاد زمینه های داخلی برای توفیق سیاست های معارضه جویانه غرب است و این که عملیات روانی غرب بدون وجود مویدات و زمینه های داخلی نمی تواند از توفیق نسبی برخوردار باشد. مبنای تایید این فرضیه، تمییز بین دو گونه از «اسلام هراسی» (ایجابی ـ سلبی) است. در حالی که اسلام هراسی سلبی ریشه در تاریخ تحول مناسبات جهان اسلام با غرب و رویارویی این دو دارد (چیزی که موضوع رفتار عامل عملیات روانی است)؛ اسلام هراسی ایجابی از ناحیه داخلی و تحت تأثیر (غیر مستقیم) سیاست های غربی تکوین یافته است (چیزی که موضوع رفتار مخاطب یا هدف عملیات روانی است). نتایج تحقیق بیانگر آن است که اسلام هراسی سلبی به دلیل مواجه شدن با مقاومت افکار عمومی (اعم از نخبگان و مردم) ـ بدلیل تولید وجهه ای مظلوم و تحت ستم از جهان اسلام در مقابل هجوم غرب ـ ناکام مانده و لذا «اسلام هراسی ایجابی» در تأیید آن پدیدار می شود که تا به امروز صورت غالب اسلام هراسی را شکل می دهد. معنای این سخن آن است که الگوی عملیات روانی بر ضد جهان اسلام و ایران از حالت سلبی (اتکاء بیش از حد به ابزارها) خارج و به سمت الگوی ایجابی (یعنی جلب همراهی عناصر داخلی) تمایل یافته است. در مقدمه حاضر، موضوع اسلام هراسی به عنوان هدف اصلی این گونه از عملیات روانی مورد بررسی قرار گرفته است.در فصل اول نگارنده به بیان تاریخچه عملیات روانی از دوران باستان تاکنون پرداخته است. بر همین اساس در این فصل در مورد تحول عملیات روانی از دوران باستان تا انقلاب آمریکا؛ تحول عملیات روانی در دوران جنگ جهانی اول و دوم؛ عملیات روانی در دوران جنگ سرد؛ و عملیات روانی در دوران پس از جنگ سرد پرداخته شده است. در این فصل سعی بر این بوده که تفکیک حوزه ها به درستی و دقت انجام شود و در هر زمان نسبت به اقتضائات خاص دوره مورد مطالعه به فنون جدید اشاره شود.

فصل دوم به تفکیک معنایی و واژه های مفهومی عملیات روانی نسبت به مقولات مشابه پرداخته شده است. در این بخش تفاوت های معنایی که با سایر مقولات مانند جنگ نرم، جنگ سایبری، جنگ روانی و ... وجود دارد به دقت مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل سوم به انواع و اهداف عملیات روانی با نگاهی جدید پرداخته شده است. در تقسیم بندی های صورت گرفته سعی براین بوده که جامع و دقیق صورت بگیرد. تقسیم بندی صورت گرفته مبتنی بر تجربیات کاری و حرفه ای نگارنده در عرصه عملیات روانی برون مرزی بوده است. انواع و اهداف عملیات روانی در این فصل به شرح زیر می باشد: عملیات روانی استراتژیک؛ عملیات روانی تاکتیکی؛ عملیات روانی تحکیمی؛ به لحاظ بازهزمانی؛ به لحاظ شمول موضوع؛ به لحاظ ماهیت؛ به لحاظ وضوح هدف؛ به لحاظ ابتکار عمل؛ به لحاظ حصول نتیجه؛ به لحاظ مقطع زمانی؛ به لحاظ لزوم ادامه پس از دسترسی به اهداف؛ به لحاظ سابقه؛ به لحاظ تأثیرپذیری جامعه هدف؛ به لحاظ مقبولیت در جامعه هدف؛ براساس منبع؛ به لحاظ اثر و نتیجه؛ براساس محدوده پوشش؛ اهداف عملیات روانی؛ تقسیم بندی اهداف براساس جامعه مخاطب؛ و عملیاتی سازی هدف در عملیات روانی.

فصل چهارم با عنوان «ابزارهای عملیات روانی»؛ در مورد ابراهایی همچون رسانه های دیداری؛ رسانه های شنیداری؛ رسانه های مکتوب؛ تکنیک های ابزاری عملیات روانی؛ شیوه های کاربردی در عملیات روانی؛ امتیازهای عملیات روانی و محدودیت های عملیات روانی بحث شده است.

فصل پنجم با عنوان «نقش تبلیغات در عملیات روانی»؛ به بیان تبلیغات و نقش آن در عملیات روانی پرداخته شده است. تبلیغات از جمله واژگانی است که برداشت های متفاوت و گاه متعارض و متضاد از آن می شود. در یک سوی آن می توان اطلاع رسانی و آگاهی بخشی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را مشاهده کرد که بر صفحه جراید، مطبوعات، صفحات وب یا تصاویر تلویزیونی یا بر روی امواج رادیویی نقش می بندد و در سوی دیگر بزرگ نمایی یا کوچک انگاری و فریب و دگرگون سازی حقیقت و ارائه چهره وارونه از واقعیت را به نظاره نشست. تبلیغات فرصتی به دست کارگزار و مجری عملیات روانی می دهد که با بهره گیری از تکنیک های خاص رسانه ای اهداف خود را تحقق بخشد. با وجود این، عمده تأکید این فصل بر روی تبلیغات نظام غرب علیه باورها و ارزش های کشورهای اسلامی است که از آن طریق به صورت کاملاً موذیانه به دنبال تغییر در ارزش ها و باورها می باشد به ویژه تأکید این تغییر بر روی نوجوانان و جوانان می باشد که در این نوشتار با موشکافی تاکتیک های به کارگیری شده مورد مداقه و تدقیق قرار می گیرد. در عمل صدها روش برای ترویج باورها و کنترل اذهان مورد استفاده قرار می­گیرد، اما تمام آنها را می­توان “تقریباً” در چند مقوله “هم پوشان” طبقه بندی کرد. “تقریباً” به این خاطر که در امور انسانی طبقه بندی موضوعات به شیوه قطعی، دشوار است و بدین جهت “هم پوشان” که در ساختار زندگی واقعی در یک زمان بیش از یک مقوله مورد استفاده قرار می گیرد که باعث نوعی هم پوشانی می شود.

فصل ششم به نقش شایعه در عملیات روانی پرداخته شده است. شایعه یک داستان یا خبری است که اصولا از واقعیت به دور است. این داستان یا خبر در شرایطی پخش می شود که واقعیت در مورد آن موضوع مبهم مانده باشد.ترویج شایعه یکی از تکنیک های کمک به ایجاد عملیات روانی است. دقیقا به این دلیل است که مردم شایعاتی را قبول دارند که با جهت گیری و دیدگاه خودشان هماهنگ است. در تمام کشورهای دنیا اصولا شایعه جزئی از فرهنگ است. باید توجه داشت در توسعه و عدم توسعه شایعه نقش مردم بسیار بالاست و میزان کم و زیاد بودن اعتبار رسانه ها بر رشد شایعه موثر است. شایعاتی که طول عمر مشخص دارند: مثلا در انتخاب وزرا، تا زمانی که وزیران معرفی نشوند، عمر شایعه پایدار است. گاهی طول عمر شایعه تمدیدپذیر می شود. یعنی در موضوعات اجتماعی شرایط برای تمدید شایعه خود به خود به وجود می آید. مثال: زمانی که یک وزیر رأی نیاورد. شایعاتی که طول عمر ثابت ندارند: شایعاتی که به شکل متناوب شروع و ادامه می یابند، وضعیت ثابت ندارند مثل: گرانی و یا اتفاقاتی که یک باره و دفعتا روی می دهد و وضعیت ثابت ندارند؛ ترور و زلزله. به هر حال شایعه همیشه دروغ نیست و همیشه داستان بدخواهانه ای را شامل نمی شود. ممکن است شایعه سبب درز کردن اطلاعات گردد، بویژه در زمان جنگ، یعنی زمانی که کنترل اطلاعات نظامی از جهت امنیت ملی کشور ضروری است. می توانیم بگوییم شایعه برای به انجام رساندن دو وظیفه توأم انتشار می یابد: اولین وظیفه بیان و تفسیر تنش احساسی است که افراد حس می کنند و وظیفه دوم تسکین این تنش است. در شرایط عادی، اخبار از طریق منابع قابل اطمینان و رادیو و تلویزیون پخش می شود و شایعه کمتر به حال ظهور و بروز می یابد اما وقتی فشار روحی و سردرگمی به وجود می آید شایعه نیز گسترش می یابد. در چنین شرایطی اگرچه شایعات از پشتوانه و شواهد محکمی برخوردار نیستند اما به دلیل خودداری منابع رسمی از انتشار اطلاعات و اخبار کافی و شواهد که گاهی به خاطر دسترسی نداشتن به آن و گاه به لحاظ اعمال سانسور است به سرعت و از طریق تکرار در میان مردم در سطح وسیعی گسترش می یابد و این تکرار از آن جهت است که نیازهای هیجانی مردم را برآورده می کند. در خصوص بحث زمان، اعتقاد بر این است که به موقع بودن پخش شایعه بیشترین تاثیر را دارد و همچنین بالاترین تاثیر شایعه در لحظه اوج احساسات مردم است. چنانچه شایعه قبل یا بعد از زمان تاثیرگذار مطرح شود به همان اندازه نفوذ خود را از دست می دهد. مکان پخش یک شایعه نیز می باید کاملا دارای مجاورت های معنوی و جغرافیایی باشد.