خوب چیست؟ بد کدام است؟

معرفی کتاب

جناب احمدحسین شریفی ، مولف محترم کتاب، در وبلاگ خود، این کتاب را اینگونه معرفی کرده اند:

"کسانی که با ادبیات کلامی، اصولی و فلسفی اندیشمندان مسلمان سر و کاری داشته اند به روشنی این حقیقت را یافته اند که یکی از گلوگاه های اصلی اندیشه های فلسفی، اعتقادی، سیاسی و اخلاقی مسلمانان مسألة خوب و بد افعال بوده است. مباحث بسیار متنوع و مهمی در این باره در لابلای میراث کلامی و اصولی مسلمانان وجود دارد. هر چند تب و تاب این بحث در دوران اخیر کمتر از دوران میانی اندیشه های اسلامی است، در عین حال در دهه های اخیر مجدداً به دلیل روی آوری برخی از اصولیان برجسته به این بحث و همچنین توجه به مباحث فلسفة اخلاق شاهد احیای مجدد این نوع مباحث هستیم.

متأسفانه آشفتگی عجیبی در سراسر کتاب های کلامی و اصولی در این موضوع دیده می شود. عدم تفکیک معناشناسی و هستی شناسی و معرفت شناسی خوب و بد، موجب پدید آمدن سوء تفاهم های فراوان و از طرفی رد و اثبات های نا به جا و غیر منطقی شده است. خلط حسن و قبح ذاتی با حسن و قبح عقلی از یک طرف و حسن و قبح الهی با حسن و قبح شرعی از طرف دیگر موجب شده است که بسیاری از رد و اثبات ها در جای خود قرار نگیرد. می توان گفت از مهم ترین مغالطه ها در این بحث، که بسیاری از اندشمندان مرتکب آن شده اند، خلط مقام ثبوت و مقام اثبات است. شاید نخستین کسی که متوجه این خلط و خطاها شده است مرحوم محقق لاهیجی است. اما پیش از او هیچ یک از متکلمان و اصولیان به این حقیقت سرنوشت ساز توجهی نداشته اند. و متأسفانه بعد از وی نیز این کشف بزرگ چندان مورد توجه قرار نگرفت و همانطور که در مباحث این کتاب خواهیم دید پاره ای از معاصران نیز که در این وادی وارد شده و کتاب هایی را به رشتة تحریر درآورده اند نتوانسته اند خود را از چنگ این مغالطة بزرگ رهایی دهند.

این کتاب محصول چندین دوره تدریس بحث «حسن و قبح» و «فلسفة اخلاق» در مراکز حوزوی و دانشگاهی است. از جمله ویژگی های این کتاب می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تفکیک سه بحث اساسی معناشناسی، هستی شناسی و معرفت شناسی قضایای ارزشی. نویسنده کوشیده است این سه بحث اصلی دربارة خوب و بد و قضایای مشتمل بر خوب و بد را جداسازی کرده و مطالب مربوط به هر بخش را به صورت جداگانه ذکر نماید. تا جایی که بنده اطلاع دارم این کار برای نخستین بار است که در میان اندیشمندان مسلمان و فیلسوفان مغرب زمین صورت گرفته است. نیازی به گفتن نیست که عدم تفکیک مسائل از یکدیگر ضمن آنکه موجب پدید آمدن خلط و خطاهای فراوانی می شود، به سادگی نیز اجازة شکوفا شدن اندیشه ها و نوآوری علمی را به صاحب نظران نمی دهد. البته بنده ادعا نمی کنم که در سراسر این کتاب توانسته باشم به دقت و با وضوح کامل، از خلط این سه مسأله نجات یافته باشم و ممکن است خود بنده نیز در برخی موارد مرتکب این اشتباه شده باشم.

2. یکی دیگر از ویژگی های این نوشتار «تطبیقی بودن» مباحث است. نویسنده کوشیده است تا حد امکان به اندیشه های همة متفکران اسلامی توجه داشته باشد. و در این راستا تلاش کرده است تا به منابع اصیل اسلامی در میان فرقه های مختلف کلامی و اعتقادی مراجعه نماید. افزون بر این، نیم نگاهی به دیدگاه های مختلف در هر یک از حوزه های سه گانه در میان اندیشمندان غربی هم داشته است. گفتنی است در بیان و نقد چند نظریه از جمله، احساس گرایی، جامعه گرایی، لذت گرایی و قراردادگرایی بیشتر از کتاب نقد و بررسی مکاتب اخلاقی استفاده شده است. همانطور که آشنایان با مباحث فلسفة اخلاق می دانند، این کتاب تقریری جدید از پاره ای مباحث حضرت استاد آیت الله مصباح یزدی روحی له الفداء است که پیشتر در کتاب دروس فلسفه اخلاق بیان شده بود. و این بنده چند سال پیش توفیق تحقیق و نگارش آن و افزایش برخی فصول بر آن را داشتم.

3. موضوعْ محوری یکی دیگر از ویژگی های نوشتار حاضر است. نویسنده به جای آنکه مکتبْ محور یا شخصْ محور باشد، که به نظر آسان تر می نماید، کوشیده است تا موضوع محور باشد. و در هر موضوعی به بیان دیدگاه های مختلف بپردازد. و البته چنین کاری بعضاً نویسنده را با مشکلات جدی مواجهه می ساخت. زیرا متکلمان و نویسندگان ما مباحث خود را، در این عرصه، به تفکیک و به صورت دقیق مطرح نکرده اند. کشف و استنباط دیدگاه آنان از لابلای سخنان مخلوط و آمیخته به هم، در برخی موارد کاری دشوار بود. به همین دلیل ممکن است خلط و خطاهایی نیز برای نویسنده رخ داده باشد که در همین جا از همة خوانندگان فرهیخته می خواهم مرا از راهنمایی ها و موشکافی های خود بی نصیب نگذارند.

4. نویسنده برای اینکه در تولید علم سهمی داشته باشد، کوشیده است در هر بخشی ضمن طرح نکات انتقادی خود نسبت به دیدگاه های مختلف، دیدگاه مورد قبول خود را نیز مطرح نماید. ممکن است دیدگاه های مطرح شده از سوی نویسنده، نیازمند نقادی باشد. در همین جا از همة کسانی که دل در گرو پیشرفت مباحث و مبانی ارزشی اسلامی دارند، تقاضا می کنم کاستی ها و کمبودهای این نوشتار را با شجاعت و دلیری تمام به او هدیه دهند و مطمئن باشند که نویسنده گوشی شنوا برای شنیدن هر گونه نقدی دارد. از خدای بزرگ می خواهم که این بنده را هیچ گاه از نقدهای مشفقانة ناقدان دلسوز و آگاه بی نصیب نفرماید."

سرفصل های مهم کتاب عبارتند از:

***بخش اول: معناشناسی بد و خوب
فصل اول: نظریات غیرشناختی
فصل دوم: نظریات شهودگرا
فصل سوم: نظریات تعریف گرا

***بخش دوم: هستی شناسی خوب و بد
فصل اول: توصیه گرایی
فصل دوم: نظریه حسن و قبح الهی
فصل سوم: نظریه حسن و قبح قراردادی و اعتباری
فصل چهارم: نظریه حسن و قبح ذاتی

***بخش سوم: معرفت شناسی خوب و بد
فصل اول: قضیه اخلاقی و قضیه مشهوری
فصل دوم: عقل و اخلاق