کمال نهایی انسان و راه تحصیل آن از دیدگاه فیلسوفان اسلامی

معرفی کتاب

مسأله اصلی این کتاب، تصویر کمال نهایی انسان است. روشن است که پی گیری پاسخ این پرسش، تنها از سر کاوشگری و فرونشاندن خواهش درونی برای آگاهی از حقیقت نیست؛ زیرا بر اساس آنچه گفتیم، آگاهی انسان از مقصدی که در انتظار اوست، برای پیمودن راه دستیابی به آن ضرور ا ست. در هر سلوکی ـ اعم از سلوک مکانی و انفسی و غیره ـ آگاهی پیشین سالک از مقصد نهایی سلوک، بر پیمودن راه منتهی به مقصد، تأثیر فراوانی دارد. پس داشتن تصویری روشن از غایت وجود انسان، وی را در تحصیل این کمال غایی مدد می رساند.

افزون بر این، نهضت نرم افزاری و تحقق تولید علم، به ویژه در قلمرو علوم انسانی، نیازمند مبانی هستی شناختی و انسان شناختی است. تحقق علوم انسانی اسلامی، در گام نخست، بسته به تبیین مبانی این علوم، به ویژه دیدگاه های انسان شناختی است؛ زیرا فهم ما از کمال نهایی انسان، تأثیر بنیادین بر علوم انسانی از جمله اخلاق، سیاست، مدیریت، تربیت و روان شناسی دارد. دیدگاهی که یک فیلسوف یا اندیشمند علوم انسانی در باب کمال نهایی انسان در پیش می گیرد، به منزله یکی از مبانی پیشین علوم انسانی، بر این علوم تأثیر می نهد.

تبیین کمال نهایی اندیشه اسلامی انسان، می تواند تأثیری دوسویه بر علوم انسانی داشته باشد؛ از سویی بر تولید علوم اسلامی انسانی، تأثیری از سنخ تأثیر مبادی تصدیقی یک علم در مسائل آن دارد، و از سوی دیگر، با به دست دادن دیدگاهی دفاع پذیر از کمال نهایی انسان، در تعامل با علوم انسانی موجود، می توانند بر ارزش گذاری مبانی و اصول مسلم این علوم، گزاره ها و مسائل آنها مؤثر باشد.

بدین ترتیب بعضی از این علوم که با کمال تعریف شده برای انسان ناسازگار باشند، باید کنار گذاشته شوند؛ چه بسا برخی مکاتب علوم انسانی که به هیچ روی با تصویر ارائه شده همخوانی نداشته باشند و مقصدی به تمامی متفاوت با آن را برای وجود انسان در سر بپرورانند. بنابراین پی ریزی علوم انسانی دینی، در گرو داشتن انسان شناسی دینی است که یکی از مسائل بنیادین آن، کمال نهایی انسان است. از سوی دیگر آن دسته از علوم انسانی که مبانی یا مسائل آنها، یا نسخه هایشان برای تکامل بشر، در تقابل با دیدگاه پذیرفته شده درباره کمال نهایی انسان است، دست کم نیازمند تصحیح اند. پس با تبیین کمال نهایی انسان در این کتاب، یکی از مبانی بنیادین و تأثیرگذار علوم انسانی، و چه بسا مهم ترین آنها تأمین می شود.

در فصل نخست کتاب پیش رو، به کلیات تحقیق و معناشناسی «کمال» پرداخته شده است؛ به این ترتیب که نخست معنای لغوی دو واژه «تمام» و «کمال» و تفاوت آن دو بیان، و سپس معنای اصطلاحی «کمال اول» و «کمال ثانی» نزد فیلسوفان تبیین شده است.

در فصل دوم، تبیین دیدگاه فیلسوفان مشاء در باب کمال نهایی انسان، و بیان نکات کلیدی و مبهم نظریه ایشان، کانون توجه بوده است.

فصل سوم کتاب به بررسی دیدگاه فیلسوفان اشراقی در باب کمال نهایی انسان اختصاص داده شده است، و افزون بر بیان نظریه این مکتب فلسفی، کمبودی که در کلام این فیلسوفان به چشم می آید، نشان داده شده است. خواننده گرامی با مطالعه دو فصل اخیر، افزون بر آگاهی یافتن از دیدگاه های فیلسوفان پیش از ملاصدرا، از کمبودهای دیدگاه ایشان نیز آگاهی خواهد یافت؛ در نتیجه در ادامه نوشتار، نوآوری ها و ره آورد تلاش های فلسفی ملاصدرا برای وی نمایان تر خواهد شد.

مؤلف، در فصل چهارم برای روشن تر شدن دیدگاه ملاصدرا، به سراغ مبانی هستی شناختی و انسان شناختی حکمت متعالیه رفته است تا از این رهگذر، دیدگاه ملاصدرا در باب کمال نهایی انسان روشن تر شود؛ چراکه تأمل در مبانی یک نظریه، بی تردید انسان را در فهم آن یاری می رساند. مبانی هستی شناختی فراوان، از جمله اصالت وجود، تشکیک در وجود، وحدت شخصی وجود، امکان علم حضوری معلول به علت، و مبانی انسان شناختی ویژه فلسفه ملاصدرا، هماننند حرکت جوهری نفس، اتحاد عاقل و معقول، و دیدگاهش در باب عقل نظری و عملی، از جمله مسائلی اند که در رسیدن ملاصدرا به دیدگاه ویژه اش درباره کمال نهایی انسان، تأثیرگذار بوده اند.

در فصل پنجم، دیدگاه ملاصدرا در باب کمال نهایی انسان را بررسی کرده و نظریه سه مرحله ای وی را توضیح داده است و نیز روشن شده است که او سرانجام چگونه فلسفه را با عرفان پیوند زده است. به اعتقاد ملاصدرا، کمال نهایی انسان، به «فنای فی الله» است که همان ادراک حضوری خداوند بلندمرتبه از رهگذر ادراک عین الربط بودن ذات خود به حق تعالی باشد. نگارنده در این فصل، در تبیین مسأله «فنای فی الله»، به عمد، گریزی به کلمات عرفا نیز زده است؛ چراکه صدرالمتألهین دست «عقل فلسفی» را به دامان «شهود عرفانی» رسانده و بنابراین به اعتقاد نگارنده، سزاوار می نمود که اشاره ای به کلمات اهل عرفان شود تا افزون بر آنکه این فصل خود نَمی از این اتصال را نشان می دهد، دریچه ای گشوده باشد برای پی گیری کلام صدرالمتألهین و تکمیل بحث های او از راه کلمات اهل عرفان.

در فصل ششم، عوامل مثبت و منفی برای رسیدن نفس به کمال نهایی اش بررسی شده است و نشان داده شده که وصول آدمی به کمال غایی اش، افزون بر امداد الهی و تمسک به استاد طریق، وابسته به کسب معارف و علوم الهی، التزام به دستورهای شرعی، محبت الهی، ذکر و فکر، و پیراستن نفس از موانعی چون جهل، گناه و حب دنیاست.
گفتنی است فیلسوفان پیش از صدرالمتألهین نیز دراین باره سخن رانده اند؛ اما مؤلف به دو جهت، تنها به تبیین دیدگاه ملاصدرا درباره روش دستیابی به کمال نهایی بسنده کرده است: الف) دیدگاه برگزیده این کتاب در کمال نهایی انسان، همان سخن ملاصدراست؛ ب) آنچه دیگر فیلسوفان در باب عوامل و موانع کمال گفته اند، بیش از کلام ملاصدرا در این زمینه نیست و از این رو بیان کلام ایشان، تنها به فربه تر شدن حجم کتاب می انجامد.»