چشم اندازهای فلسفی و معنوی اسلام ایرانی - جلد سوم: خاصان عشق، تشیع و تصوف

معرفی کتاب

عنوان «اسلام ایرانی» یا به عبارت کامل تر، اندر اسلام ایرانی: چشم اندازهای فلسفی و معنوی آن، که هانری کربن برای شاهکار خود برگزیده است، از یک جهت عنوانی برانگیزاننده و جالب نظر است و از جهت دیگر البته ممکن است جلوه زننده ای داشته باشد. ممکن است در نگاه نخست این را متبادر به ذهن کند که گویی سخن از اسلامی با صبغه نژادی و جغرافیایی در میان است. خود کربن هم متفطن به این مطلب است و حتی در همان زمان حضورش در ایران و در ضمن گفتگوهایش با محققان ایرانی، این موضوع برایش مطرح بوده است.

ولی چنین عناوینی هر یک به نحوی برای بیان مقصود کربن و نامی که خود انتخاب کرده است، نارسا می نماید. مثلاً بدیهی است که تعبیر «اسلام شیعی» برای بیان این مقصود نه جامع است و نه مانع، زیرا هرچند پیوند وثیقی میان تشیع و ایران زمین موجود است،ولی بدیهی است که نه همه شیعیان ایرانی اند و نه همه ایرانیان شیعه مذهب.

کربن روش خود را پدیدارشناسی معرفی می کند و تاکید می ورزد که پدیدارشناسی وی بیش از آنکه با شیوه پدیدارشناسی فیلسوفان مدرن، فیلسوفانی چون ادموند هوسرل و مارتین هایدگر منطبق باشد، مطابق با کشف المحجوب عارفان مسلمان است. اساس این کشف المحجوب را «نجات پدیدارها» معنا می کند. منظور از «نجات پدیدارها» این است که بگذاریم یا مجالی فراهم سازیم تا امور همانگونه که هستند، خود را پدیدار سازند، پدیدارشناسی او به معنای شناخت حقایق امور است، آنگونه که بر ذهن و ضمیر کسانی که در معرض شان قرار دارند، منکشف می شوند.

بنابراین، دراینجا وقتی سخن از «اسلام ایرانی» به میان می آید، هرگز اسلامی که ساخته ایرانیان است یا حتی اسلام آنگونه که در ذهن و ضمیر ایرانیان شکل گرفته است، در مدنظر نیست. بدیهی است که اگر این عبارت اینگونه معنا شود، باید پذیرفت که خلوص و قدسیّت اسلام، دستخوش تصرفات ایرانیان واقع شده است. این تلقی نه فقط با حقیقت اسلام، بلکه با حقیقت دین و عرفان تعارض دارد.

جلد سوم کتاب «چشم اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی» شامل دو دفتر است؛ دفتر نخست، عنوان «خاصان محبت» را دارد که کربن در آن به زندگی «روزبهان شیرازی» پرداخته و عرفان عاشقانه وی را بررسی کرده است. دفتر بعدی این مجلد، «تشیع و تصوف» نام دارد. در این دفتر کربن به سیر زندگی و افکار سیدحیدر آملی، ابن ترکه و علاءالدوله سمنانی پرداخته است که وجوه بارزی از اسلام ایرانی است که این دو به زودی منتشر می شوند.اهمیت جلد سوم این اثر در پرداختن به عشق از منظر عرفان اسلامی است. یکی از بحث های جذاب در فلسفه اسلامی عشق است که کربن در اثر خود به این مساله براساس آثار روزبهان شیرازی پرداخته و آن را بررسی می کند. این دیدگاه در فلسفه اسلام بسیار خاص و بدیع است و خود کربن هم نگاه جذابی به این دیدگاه داشته است.

در مورد عشق انسانی همیشه بحث های بسیاری وجود داشته است اینکه اصلا عشق انسانی می تواند راهی به فحوای دینی داشته باشد یا نه؟ در نگاه اول گاهی در دین عشق انسانی یا عشق ورزی به زیبارویان محکوم می شود و با زبان طعن به آن نگاه می شود. اما نگاه دوم به عشق این است که در دیدگاه عمیق عرفانی بعضی معتقدند عشق زمینی راهی برای رسیدن به عشق الهی است؛ یعنی برای عشق انسانی بالذات اهمیت قائل نمی شوند بلکه اهمیت آن را در وسیله و ابزار بودن برای رسیدن به عشق الهی می دانند. دیدگاه سوم درباره عشق زمینی، دیدگاهی است که این عشق را الگوی مناسبی برای عشق الهی می داند. البته منظور از عشق انسانی، عشق به معنای اصیل آن است نه عشقی که ناشی از شهوت باشد. همان عشقی که پیامبر اسلام(ص) درباره آن می فرمایند: «من عشق و عف ثم کتم و مات، مات شهیدا» یعنی کسی که عشق بورزد و در آن عشق پاکدامنی پیشه کند و در آن عشق بمیرد، همانند یک شهید از دنیا رفته است.

کربن در جلد سوم به یکی از بحث های اصلی در اسلام می پردازد. ما وقتی به اسلام نگاه می کنیم می بینیم که معنویت اسلامی دو جلوه مشخص دارد؛ یک جلوه آن تصوف و دیگری تشیع است. دیگران منشأ این دو را خارج از اسلام جست وجو می کنند اما کربن می گوید هر دو جلوه در اسلام ریشه دارند و هر دو در نسبت با قرآن و پیامبر بوده اند و البته تاثیر و تاثر این دو بر هم را هم بررسی می کند.

ترجمه این مجلد از اسلام ایرانی بر مبنای متن فرانسوی آن صورت گرفته است. مترجم در مورد مطالبی که از متون عربی نقل و به زبان فارسی ترجمه شده بوده، عمدتاً هم متن عربی را نقل کرده و هم ترجمه فارسی آن را آورده است.

مجموعه چهار جلدی اسلام ایرانی، حاصل بیش از بیست سال پژوهش نویسنده درباره ابعاد معنوی و فلسفی اسلام است آنگونه که بر ذهن و ضمیر ایرانی پدیدار شده است. این اثر نه فقط دستاورد تتبعات و تألمات عالمانه در متون، بلکه رهاورد تجربه ژرف نویسنده از عوالم معنوی ایرانیان و ارتباط وجودی کم نظیری است که با آن عوالم برقرار داشته است.

فهرست مطالب کتاب از این قرار است:
- مدتی این مثنوی تاخیر شد
- چکیده دفترهای اول و دوم
- چکیده دفتر سوم
- چکیده دفتر چهارم

* دفتر سوم: خاصان عشق
- فصل اول: تصوف و آرامش روان
- فصل دوم: روزبهان شیرازی
- فصل سوم: اغانه قلب و امتحان حجاب
- فصل چهارم: خاطرات معنوی / کشف الاسرار
- فصل پنجم: عبهر العاشقین
- فصل ششم: زیارت باطنی
- پی نوشت های ذفتر سوم

* دفتر چهارم: تصوف و تشیع
- فصل اول: سید حیدر آملی، متأله شیعی اهل تصوف
- فصل دوم: رساله ای بی نام درباره هفت بطن قرآن
- فصل سوم: طبقات اهل معنا از دیدگاه ابن ترکه اصفهانی
- فصل چهارم: هفت لطیفه انسان از دیدگاه علاءالدوله سمنانی
- پی نوشت های دفتر چهارم