سیاست آب در خاورمیانه

معرفی کتاب

بسیاری از محققان و پژوهشگرانی که در حوزه مسایل خاورمیانه برنامه های تحقیقانی دارند، اغلب روی این مسئله تمرکز و کار می کنند که آیا امکان دارد منابع آب در خاورمیانه باعث کشمکش میان کشورهای این منطقه شود و این کشورها از آب به عنوان یک سلاح بازدارنده موثر برای تحمیل خواسته های خود استفاده کنند؟ شواهد تاریخی نشان می دهد در مناقشات خاورمیانه، آب یکی از عوامل اصلی تنش و تعارض میان کشورهای این منطقه در گذشته و حال بوده است و در آینده هم به عنوان یک متغیر تاثیر گذار بر سیاست های منطقه عمل خواهد کرد.

یافته های محققان نشان می دهد که سیاست برنامه ریزی آب یک سیاست ملی است و یک عامل بحران در خاورمیانه به شمار می آید. عدم تناسب فزاینده میان جمعیت و منابع آب موجود در همه کشورهای خاورمیانه هم از عوامل دیگر کشمکش است. کمبود منابع آبی در خاورمیانه، ناشی از عواملی چون شرایط محیطی و فقدان برنامه ریزی است. اما توزیع نامطلوب، تخصیص نامتناسب و هدر دادن آب را می توان علل اصلی این بحران پنداشت.

بحران آب کنونی تهدیدی علیه ثبات سیاسی داخلی و منطقه ای است. برای آشنایی بیشتر با این موضوع، نگاهی به مباحث مطرح در کتاب«سیاست آب در خاورمیانه» نوشته مصطفی دولتیار و پروفسور تیم اس. گری با ترجمه رسول افضلی(عضو هیئت علمی دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران) و رضا التیامی نیا، قابل توجه و تأمل است.

این کتاب از جمله آثار مطرح در حوزه جغرافیای سیاسی است که توسط شرکت چاپ و نشر بین الملل منتشر و در آن به ارائه مباحث تخصصی در بخش های گوناگون موضوع آب در کشورهای حوزه خاورمیانه و نقشه ها و آمارهای قابل توجه در بخش ذخایر و موقعیت آب در این گوشه از جهان و سیاست های منطقه ای در این خصوص پرداخته شده است.

مطالب و مباحث کتاب حاضر در هفت فصل تدوین شده که فصل اول آن با عنوان«آب، اساس تمدن» از بخش های شش گانه؛ آب، اساس تمدن، تمدن های آبی، دسترسی به آب؛ چالش عمده جهانی، حوزه مورد مطالعه: آب درخاورمیانه تشکیل شده است.

شروع این فصل با تاکید بر اهمیت آب در طول تاریخ دارد که آن را به مثابه مایه حیاتی ارزیابی می کند که مسیر تاریخ انسان را تحت تاثیر جدی قرار داده است. به بیان دیگر، فراوانی آب جوامع را قادر ساخته تا به شکوفایی و پیشرفت دست یابند و برعکس، کمبود آن باعث شده که جوامع دچار رکود و پسرفت شوند. به باور مولفان کتاب حاضر، فراوانی نسبی آب، بی خیالی و عدم نگرانی را برای مردم منطقه در پی داشته و باعث شده است که از درک واقعیت محدودیت و متناهی بودن آب عاجز باشند. در مقابل در مناطق کم آب و خشک، مردم همیشه آب را به اندازه منبعی متناهی و محدود، مورد احترام و تقدیس قرار داده اند و آن را به مثابه عاملی حیات بخش که همواره باید مورد توجه و حفاظت و احترام قرار گیرد در نظر گرفته اند.

کتاب سیاست آب در خاورمیانه، در پی اثبات این ادعا است که از دیدگاه بسیاری از تحلیل گران، مقوله آب، موضوع اصلی مناقشات درخاورمیانه است. «کیلوت» با توصیف خاورمیانه به مثابه منطقه مورد توجه بین الملی همراه با اغتشاشات سیاسی و کمبود جدی آب اظهار داشته که در آینده، آب و نه نفت موجب درگیری هایی نظامی و شکاف اقتصادی در منطقه می شود. همچنین در ادامه دیدگاه های صاحب نظران و تحلیل گران دیگر در خصوص آب مطرح شده است.

در بخشی از کتاب، فرضیه های اصلی و ارزیابی فرایند های پویا و روبه تکامل هیدروپلتیکی حوزه های مهم بین الملل آب در خاورمیانه مطرح شده است. افق نگاه مولفان کتاب حاضر به این سو است که آب منبع بسیار حیاتی است که به خاطر آن جنگی اتفاق نمی افتد و کمبود آب به عنوان یک متغیر مستقل، باعث همکاری میان کشورهای ساحلی حوزه آبی مشترک خواهد شد. استدلال آنها در ارائه این فرضیه آن است که خشکی منطقه، نیاز مبرم کشورها و آسیب پذیری سازه های مهندسی گران قیمت آبی مانند سدها، تأسیسات آبی و شبکه های توزیع آب، زمینه های وابستگی متقابل دوجانبه ای ایجاد کرده که در صورت وقوع جنگ هم کشورها در خطر آسیب پذیری قرار دارند.

رهیافت های پنج گانه هیدروپلتیک از دیگر مباحث کتاب است که در آن به رهیافت های امنیتی، اقتصادی، حقوقی، تکنولوژیکی و زیست محیطی اشاره شده است. هر کدام از این رهیافت ها مسئله آب را به وضوح مورد مطالعه قرار داده اند اما رهیافت پنجم مسائل مربوط به آب را مشخص تر و روشن تر، آن طور که امروز جلوه می کند، مورد بررسی قرار داده است. مطابق این مطالعه هر کدام از این رهیافت ها در سه حوزه سیاست آب در خاورمیانه، یعنی حوزه رود اردن، حوزه دجله و فرات و حوزه شبه جزیره عرب بررسی شده اند. این سه حوزه به این دلیل انتخاب شده اند که کاهش منابع آب آنها در ادبیات سیاسی مربوط به آب، آشکارترین تجلی و نماد بحران آب را داشته اند.

در فصل دوم کتاب به بررسی ادبیات هیدروپلتیک پرداخته شده و پنج رهیافت اصلی و اصول و مبانی فکری، که این رهیافت ها از آنها مشتق شده اند بررسی شده است. در ابتدای این فصل آمده است:«کاهش و تخریب ذخایر آب شیرین، افزایش سیلاب ها و خشکسالی ها، افزایش هزینه های تهیه آب که به سختی تهیه می شوند، همه نشانه های آشکاری از بحران آبی است که بشر در بخش های مختلف حیات زندگی خود در کره زمین، پیش رو دارد. این وضعیت هم کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه را تحت تأثیر قرار داده است.» (ص 43)

از مباحث دیگر این فصل می توان به مقایسه آب با نفت، تحلیل اقتصادی علل کمبود آب، دکترین حقوقی آب، کفایت فناوری و روش های مدیریت و امنیت زیست محیطی، جانشین امنیت ملی اشاره کرد.

عنوان فصل بعدی«کمبود آب، یک معضل جهانی»است که در آن ابتدا به موضوع مدیریت آب به منزله یک چالش جهانی اشاره شده و در ادامه مباحثی همچون تقاضای آب در سطح جهان و معضلات منطقه ای آب تاکید شده است. همچنین این موضوع در مقیاس جهانی(اروپا، امریکا، ایالات متحده امریکا؛ مکزیک، آسیا؛ چین و هند، آسیای خاوری و خاورمیانه مطرح و تحلیل شده است. در ابتدای این فصل که با یک سئوال آغاز شده است( آیا کمبود آب یک معضل جهانی است؟)، به نحوه مدیریت آب در دوران باستان هم اشاره شده است:« از نخستین روزهای تمدن انسانی، مدیریت آب چالش اصلی بشر بوده و آب به عنوان اولین منبع حیاتی؛ جوامع انسانی، اقتصادی را دچار محدودیت کرده است. شهرهای بزرگ باستان از قبیل بابل، اور، ممفیس، آتن، اسکندریه و روم به مهندسان و سامانه های آب متکی بودند. این مهندسان، منابع آبی مورد نظر را کشف و آب را به شهرها انتقال می دادند و برای ذخیره و توزیع آب ترتیبات خاصی را اتحاذ می کردند و جهت دفع صحیح فاضلاب، اقدامات مهمی انجام می دادند.» (ص 103)

سیاست آب در حوزه رود اردن، عنوان فصل چهارم کتاب است. از عناوین مباحث این فصل هم می توان به سیر بحران آب در حوزه رودخانه اردن و نقش صهیونیسم، سیاست آب اسراییل و واکنش اعراب و نهادینه کردن سیاست آب اشاره کرد.

همچنین در فصل پنجم کتاب سیاست آب در خاورمیانه به سیاست آب در حوزه دجله و فرات اشاره شده است. وقایع نگاری و بررسی شناسنامه تاریخ جنگ های مربوط به آب در خاورمیانه باستان از مباحث اصلی این فصل است که به وقایعی همچون سیلاب قبل از میلاد، استقلال طلبان بابل، سناخریب و هزیکا، خشک کردن چاه ها، دفاع از بابل و بین النهرین جدید پرداخته شده است.

سیاست آب در شبه جزیره عربستان، عنوان فصل ششم کتاب است که در آن مباحثی همچون سیر تکاملی مدیریت آب در شبه جزیره عرب و نم زدایی و شیرین سازی آب دریا به بحث گذاشته شده و مولفان کتاب از مناظر گوناگون به این مسئله پرداخته اند.

نتیجه گیری مجموع مطالب کتاب به فصل هفتم و پایانی آن موکول شده و به نوعی جمع بندی بحث ها در این فصل مطرح شده است.
پایان بخش کتاب سیاست آب در خاورمیانه، ارائه فهرست منابع است که به زبان لاتین ارائه شده است.