انضباط اقتصادی: دیدگاه اسلام در کسب مال و مصرف آن

معرفی کتاب

کتاب «انضباط اقتصادی (دیدگاه اسلام در کسب مال و مصرف آن)»، موضوع شیوه مصرف اموال در جامعه اسلامی را مدنظر قرار داده است و شناخت راه های کسب درآمد، شیوه های هزینه کردن اموال و دقت در حرام و حلال بودن آن را دستمایه نگارش این اثر کرده است.

آیت الله ابراهیم امینی ــ مولف این کتاب ــ در مقدمه به بیان دیدگاه های عالی اسلام در رابطه با ملک و مال پرداخته و نیز حدود شرعی در کسب مال را بیان کرده است. همچنین کتاب، موضوع انضباط مالی در اموال عمومی را مطرح و به مساله سهم امام در زمان حضور و غیبت اشاراتی کرده است.

کتاب، در پنج سرفصل سامان یافته است که عبارتند از «کسب های حرام»، «اسراف و تبذیر در مصرف اموال شخصی»، «رعایت عدل و مساوات در تقسیم اموال عمومی»، «سیره امیرالمومنین در تقسیم بیت المال و هزینه کردن در زندگی شخصی» و «سیره عالمان راستین در صرف بیت المال».

بخش اول کتاب بر موضوع کسب های حرام متمرکز شده است و به نگاه اسلام به مقوله کار به مثابه عبادت، اشاره دارد. خطوط قرمز اسلام درباره کار، حلال و حرام بودن کسب روزی و کسب و کارهایی که از نظر این دین، حرام شمرده شده اند، مباحث این فصل از کتاب را شکل می دهند.

احتکار از جمله مواردی است که این فصل به آن اشاره دارد و آن را یکی از کسب های حرام می داند که اسلام به شدت آن را نهی کرده است؛ کسب حرامی که معنی آن، منع و نگهداری کالاهای مورد احتیاج عموم با نیت گران شدنش در زمان کم یابی و فروش به قیمت بالاتر است. همچنین غش و تقلب در معاملات، از دیگر محورهایی که در مورد آن سخن رفته است؛ روشی که در آن، انسان عیب جنسی را که می خواهد بفروشد، پنهان و به صورت یک جنس خوب به مشتری عرضه می کند.

دیگر موضوعی که در مقوله کسب حرام، مورد توجه نویسنده واقع شده، «رشوه» است. وی، رشوه را یکی از منکرات اقتصادی معرفی می کند که در فقه مطرح شده است و همه فقهای اهل سنت و شیعه به حرمت آن فتوا داده اند؛ عملی حرام که آفتی بزرگ محسوب می شود و در همه شئون زندگی اجتماعی تاثیر نامطلوب می گذارد. بزرگترین زیان رشوه این است که اجرای قوانین را متزلزل می سازد و نظم عمومی را مختل می کند و وجود آن در جامعه تا حد زیادی به عدم رعایت کامل قوانین ارتباط دارد.

محور دیگری که در کتاب آداب مصرف اموال مورد بحث قرار گرفته است، تاکید بر مصرف صحیح و حلال مال است. از نظر اسلام، انسان در هزینه کردن نیز باید برنامه ریزی داشته باشد؛ امری که روایات از آن با عنوان «تقدیرالمعیشه»، یاد کرده اند. در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است که تدبیر و برنامه ریزی در زندگی اقتصادی از خود دین است.

همچنین این اثر به مساله اسراف توجه کرده است و آن را بر خلاف انضباط اقتصادی قلمداد می کند؛ چرا از نظرگاه اسلام، اسراف، نوعی هدردادن نعمت های الهی است و نتیجه آن، سلب نعمت از طرف پروردگار و گرفتار شدن به کمبود و بحران اقتصادی در زندگی فردی و اجتماعی است؛ البته بیان این نکته ضروری است که اسراف، تنها مصرف زیاد نیست بلکه شامل مصرف نادرست هم می شود و هر نوع خرج های غیرلازم و هزینه های اضافی و مخارج تجملاتی و مصرف گرایانه، اسراف به شمار می رود.کتاب از متن نهج البلاغه استفاده می کند و نشان می دهد که چگونه امیرالمومنین حتی در زمان حکومتش می کوشید تا کمتر از بیت المال صرف زندگی شخصی خود کند.
بخش سوم کتاب، اسراف و تبذیر را در بیت المال مورد کندوکاو قرار داده است و توجه خواننده را به این نکته جلب می کند که اگر اسراف در اموال شخصی، گناه و زشت است در مورد مصرف بیت المال، زشت تر و گناهش افزون است و اسراف در بیت المال، نقطه مقابل رعایت اقتصاد و اعتدال انگاشته می شود.

دو بخش نهایی کتاب نیز به سیره امیرالمومنین و علمای مسلمان در عدم مصرف بیت المال برای زندگی شخصی شان، اشاره دارد. کتاب از متن نهج البلاغه استفاده می کند و نشان می دهد که چگونه امیرالمومنین حتی در زمان حکومتش می کوشید تا کمتر از بیت المال صرف زندگی شخصی خود کند. همچنین سیره و رفتار علمای حقیقی و فقهای دین در مورد مصرف بیت المال، اهمیتی ویژه دارد؛ چرا که این افراد در جامعه اسلامی، موقعیتی ممتاز دارند و روش زندگی آنها برای مردم الگو است. در ادامه نیز، مثال هایی از زندگی امام خمینی و آیت الله بروجردی آورده شده و به نحوه مصرف بیت المال توسط آنها اشاره شده است.

آیت الله ابراهیم امینی ــ نویسنده این کتاب ــ نگارش آن را با توجه به نیاز زمان مناسب دیده و آن را در حل پاره ای مشکلات اخلاقی، فرهنگی و اقتصادی جامعه اثرگذار دانسته است.