قواعد کلی استنباط - جلد اول: ترجمه و شرح حلقه اول از دروس فی علم الاصول

معرفی کتاب

کتاب قواعد کلی استنباط به قلم سید محمدباقر صدر نوشته شده و توسط نشر بوستان کتاب قم منتشر شده است.

علم اصول از دانش های پر ارجی است که فقیهان را در استنباط احکام دینی یاری می رساند. اصولیان درباره این علم و قواعد و اصول آن، کتابهای فراوانی به رشته تحریر درآورده اند.
غالب کتب اصلی حوزه در زمینه اصول فقه با تمام استحکام علمی، هم از نظر نگارش و هم از نظر نوع تدوین و زمان تالیف آنها، و خالی بودن از هرگونه نوآوری و یافته های تازه ای که بعد از نگارش این کتب در علم اصول به وجود آمده، نمیتوانند کتاب درسی به مقتضای زمان باشند.
از سوی دیگر هیچ یک از آنها به منظور کتاب آموزشی تدوین نشده و نوعا فاقد اسلوب و روش علمی تعلیم و تعلم هستند؛ از اینرو، فراگیری اینگونه کتب زحمت و فرصت بیشتری را می طلبد و نتیجه کمتری می دهد.
کتاب «دروس فی علم الاصول»، درست در نقطه مقابل آن کتب، تمام امتیازات علمی و فنی یک کتاب درسی را داراست.

شهید صدر در تدوین کتاب، آموزش مرحله به مرحله را مد نظر داشته و پیاده نموده است، از این رو می بینیم در حلقه اول از مطالب اصولی به اختصار سخن می گوید و همان مطالب را با عمق بیشتری در حلقه دوم مطرح می کند و نهایتا در حلقه سوم، عمق مطالب و کمیت و کیفیت آن نسبت به دو حلقه اول و دوم بیشتر و بهتر می شود، یعنی تمام مطالب اصولی که در این مدت طلبه به آموزش آن مشغول است به طور مرتب و زنجیروار برای او یادآوری می شود.
این روش در ارتکاز مطالب در ذهن خواننده بسیار مؤثر خواهد بود و در یادگیری مطالب و بعضا تکرار منطقی درسهای گذشته و در ملکه شدن آن علم بسیار مؤثر است.

مقام معظم رهبری مدظله العالی در جلسه آذرماه 1374 در مدرسه فیضیه درباره تغییر متون درسی بیانات مبسوطی ایراد فرمودند و در آنجا درباره حلقات الاصول و مطالب غیرضروری اصولی چنین فرمودند: «چه لزومی دارد ما این همه در مباحث غیر لازم اصول، معطل شویم؟
در این زمینه مرحوم شهید صدر رضوان الله علیه کار خوبی کرده اند، آن کاری که ایشان در باب اصول کردند و آن پیشنهادی که در زمینه درس و تعلیم اصول دادند، پیشنهاد خوبی است.»

مطالب کتاب به ترتیب حلقات به اختصار عبارت است از:

← حلقه اول
ابتدا شرح زندگانی و آثار سید صدر و مقدمه مؤلف آمده است. پس از آن همانند سایر آثار اصولی به تعریف، موضوع، اهمیت علم اصول و مباحث مقدماتی پرداخته شده است. سپس بحث به دو نوع تقسیم شده است: 1- ادله محرزه، 2- اصول عملیه .
در ضمن نوع اول، ادله شرعی و ادله عقلی در دو مبحث مورد مطالعه قرار گرفته است.
در بخش اصول عملیه، ابتدا چهار قاعده، اصالت الاحتیاط)، اصالت البرائه، علم اجمالی و استصحاب بیان شده است. در آخرین بخش نیز سه مورد از تعارض ادله که عبارت است از: تعارض بین ادله محرزه، تعارض بین اصول و تعارض نوعین (دلیل محرز و اصل عملی) مطرح شده است.

← حلقه دوم
در ابتدای این حلقه، تعریف و موضوع علم اصول و حکم شرعی و تقسیمات آن آمده است. پس از آن در ضمن بحث حجیت قطع، عناوینی چون علم اجمالی، قطع طریقی و موضوعی مطرح شده است. تقسیمات کتاب در این حلقه نیز همانند حلقه اول اما با تفاصیل بیشتر و قدری عمیق تر است.

← حلقه سوم
به دو قسم تقسیم شده است. در قسم اول ابتدا مباحث مقدماتی مانند حلقه دوم دیده میشود. در قسم دوم به اصول عملیه پرداخته شده است. این قسم به چند بخش تقسیم شده است:
1. در بخش اول ابتدا ویژگی های اصول عملیه، اصول عملیه شرعی و عقلی و مورد جریان اصول عملیه و پس از موضوعاتی مانند: وظیفه عملیه در حالت شک ، وظیفه در حالت علم اجمالی، وظیفه در حالت شک بین اقل و اکثر و صورت های مختلف آن مورد بررسی قرار گرفته است؛
2. استصحاب : در این بخش، ادله استصحاب، استصحاب اصل و اماره ، و ارکان استصحاب ذکر شده است؛
3. خاتمه: در این بخش تعارض ادله مورد مطالعه قرار گرفته است. تعارض مصطلح، ورود و تعارض، قاعده جمع عرفی و احکام جمع عرفی، از جمله عناوین پایانی کتاب است.

«قواعد کلی استنباط»، ترجمه و شرح این اثر، به زبان فارسی است که بسیاری از نقطه های ابهام و دشواری های این کتاب را کاسته و راهنمای مناسبی برای طلاب و دانشجویان است.
این کتاب، توسط رضا اسلامی نگاشته شده است. وی که سال ها عهده دار تدریس کتاب گران سنگ «دروس فی علم الاصول» بوده، چنین دریافته که مهم ترین مانع درس نامه شدن کتاب حاضر، فقدان ترجمه و شرح آن است، ازاین رو برای از میان بردن این خلا و نظر به اهمیت این کتاب، عهده دار ترجمه و شرح آن شده است.

این کتاب، دارای سه جلد است که جلد اول، مربوط به شرح و ترجمه حلقه اول از کتاب « دروس فی علم الاصول » است، جلد دوم، مربوط به حلقه دوم و جلد سوم، ادامه شرح و ترجمه حلقه دوم است. مترجم، در ابتدای کتاب، زندگی نامه شهید صدر و مشی سیاسی و سپس شهادت وی را ذکر کرده است.

ترجمه و شرح مزبور، با وجود دشواری های فراوانی که بر سر راه نویسنده بوده، ساده و روان و رهگشاست.
مترجم، نخست، کوشیده که غلط های چاپی متن کتاب را زدوده و متنی پیراسته و تصحیح شده را ارائه نماید.
در لابه لای متن عربی کتاب، هر جا که واژه ای نامانوس می نموده و یا نیازمند به توضیحی کوتاه بوده توضیحی در قلاب، به زبان عربی، آورده شده است.
ضمن روشن ساختن متن و گره گشایی از مطالب غامض، محتوای درس نیز از خارج تقریر گردیده و در پایان هر بخش، خلاصه آن بخش ذکر شده است.
ترجمه و شرح مزبور، سطر به سطر، به نظر استاد، سید علی اکبر حائری، از شاگردان مرحوم شهید صدر، رسیده است؛ ایشان، توضیحات عربی مربوط به متن را نیز ملاحظه کرده اند و بخشی دیگر را شیخ ابو ماجد ظاهری مورد نظر قرار داده اند.