گفتمان روشنگر درباره اندیشه های بنیادین: مناظره آقایان احسان طبری، عبدالکریم سروش، فرخ نگهدار، محمدتقی مصباح یزدی (مشکات)

معرفی کتاب

کتاب گفتمان روشنگر درباره اندیشه های بنیادین، متن کامل مناظره آقایان محمدتقی مصباح یزدی، عبدالکریم سروش، احسان طبری و فرخ نگهدار است، که در سال های اول پیروزی انقلاب اسلامی برگزار و از سیمای جمهوری اسلامی پخش شده است. این مناظرات به همت آقای علی زینتی، بدون هیچ گونه داوری یا دخل و تصرفی گردآوری، تنظیم و نگارش یافته و در انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) چاپ شده است.

این مناظره درباره اصول ماتریالیسم دیالکتیک است، که در هفت فصل با عناوین اصول دیالکتیک، تکامل، تضاد، رابطه تضاد با حرکت، حرکت، عمومیت حرکت و گذار از کمیت به کیفیت صورت گرفته است. سخنان استاد در نقد اصول ماتریالیسم دیالکتیک، بسیار نظرگیر و حایز اهمیت است. در این مناظره استاد مصباح و آقای سروش به نمایندگی از تفکر الهی، و آقایان طبری ـ از حزب توده ـ و نگهدار ـ از سازمان فداییان خلق ـ به نمایندگی از تفکر مارکسیستی شرکت کرده اند.

در جلسه اول، آقایان طبری و نگهدار تعاریفی از دیالکتیک و اصول آن ارائه می دهند، و جلسه با طرح پرسش هایی درباره این اصول و تعریف آنها، از سوی استاد و آقای سروش پایان می یابد. در جلسه دوم، ابتدا استاد پرسش هایی را که در جلسه قبل بی جواب مانده بود، دوباره مطرح می کنند و پس از آن «تکامل» که یکی از اصول دیالکتیک است، کانون بحث قرار می گیرد. در ادامه اثبات کلیت و قانون بودن اصل تکامل به بحث و بررسی گذاشته می شود و کلیت این اصل با سؤالات جدی مواجه می شود.

در جلسه سوم اصل تضاد، که به قول دیالکتیسین ها جوهره دیالکتیک و پایه اساسی آن به شمار می رود، بررسی می شود. سپس استاد مصباح پرسش هایی از این قبیل مطرح می کنند که مفهوم ضد و تضاد در نظر مارکسیسم چیست؟ فرق تضاد با تناقض چیست؟ آیا تضاد و تناقض در نظر آنان همان تضاد و تناقضی است که در منطق صوری مردود اعلام شده است یا مقصودشان چیز دیگری است؟ آن گاه پاسخ های ارائه شده، مورد نقد و ارزیابی قرار می گیرد.

جلسه چهارم به بحث درباره رابطه تضاد با حرکت می گذرد. این رابطه، همان رابطه علیت است؛ چرا که مارکسیست ها تضاد را عامل و علت حرکت می دانند. استاد این رابطه را تعمیمی نابه جا و غیر مستند می دانند. در جلسه پنجم، حرکت به منزله اصل دوم دیالکتیک به بحث گذاشته شده است. استاد این تعریف حرکت را صحیح نمی دانند؛ زیرا حرکت با تغییر متفاوت است، و قانون تغییر، کلیت ندارد. استاد در ادامه اثبات می کنند که دیالکتیک از فهم و اثبات حرکتِ مورد ادعای خود عاجز است.
جلسه ششم به بحث درباره عمومیت حرکت می گذرد. در این بحث استاد با بیان این مقدمه که اثبات عمومیت و قانون بودن حرکت، تنها در پرتو استدلال عقلی ممکن است، ثابت می کنند دیالکتیسین ها قادر نیستند چنین استدلالی بر عمومیت حرکت اقامه کنند. در جلسه هفتم یکی دیگر از اصول مارکسیسم، یعنی اصل گذر از کمیت به کیفیت مورد بحث و نقد قرار می گیرد، که به اعتقاد آنان این اصل به ضمیمه اصل تضاد، مکانیسم حرکت را بیان می کند.