روزنه: مجموعه آموزشی شعر

یادداشت مؤلف

این کتاب ، حاصل یک احساس نیاز بوده است ; نیاز به یک متن آموزش شعر مختصر ولی جامع ، برای شاعران جوان و کسانی که می خواهند شناختی اجمالی از شعر داشته باشند. واقعیت این است که در حوزه پژوهشهای ادبی ما، جای کتابی که در آن هم به قواعد فنّی شعر پرداخته شده باشد و هم به جوانب هنری آن ، و در عین حال همه مباحث آموزشی در آن گرد آمده باشد، خالی بود. کتاب حاضر برای پرکردن این خالیگاه تدوین شد، تا شاعران جوان را به کار آید و در عین حال ، زمینه و انگیزه تحقیق و پژوهش و مطالعه متون سنگین تر را در آنان ایجاد کند.

«روزنه » در آغاز، کتابی در این حجم نبود. کار به واقع با انتشار محدود یک جزوه دوازده صفحه ای آغاز شد که قرار بود به صورت سلسله وار ادامه یابد; و در نهایت به تألیف و چاپ مجلدات دوگانه «روزنه » در سالهای 1370 و 1372 خورشیدی کشید. کتاب ، جلد سومی هم داشت که در آن شعرهایی از شاعران امروز به صورت کارگاهی نقد شده بود و در سال 1374 چاپ شد.

استقبال گرم خوانندگان از این کتابها، نگارنده را به پژوهشی دوباره و بازنویسی مجلدات دوگانه تشویق کرد که در سال 1377 در یک مجلّد چاپ شد، البته بدون آن جلد سوم که ماهیتی نسبتاً مستقل داشت .

کتاب حاضر، همان متن یک جلدی است که اینک با ویرایشی مجدد و بازنگریهایی جزئی در بعضی مباحث ، دوباره به چاپ می رسد. مزیت این چاپ ، پیراستگی نسبی متن و صفحه آرایی و طرح جلد جدید است ، ولی در اصول مباحث و مثالهای شعری ، ضرورتی به تغییر احساس نشد.

روزنه یک مجموعه آموزشی شعر است ، ولی کوشیده ایم شیوه ارائه مباحث ، بیشتر توصیفی و تحلیلی باشد. دوست داشته ایم درست اندیشیدن درباره شعر را یاد بگیریم ، نه این که حاصل اندیشه دیگران را به حافظه بسپاریم . هم چنین بر آن بوده ایم که از جزم اندیشی و مطلق نگری بدور باشیم و در عین حال ، در قواعد و قوانینی که خدشه ناپذیر به چشم می آید هم بازاندیشی کنیم . با این همه ، از تصرّف در قواعد و اصطلاحات شعر پرهیز کرده ایم ، مگر آنگاه که دلیل موجهی داشته ایم . در مواردی نیز اصطلاحی وضع شده یا یک اصطلاح ، به معنای دیگری به کار برده شده است . نگارنده در بیشتر جایها کوشیده است دلایلی برای این کار بیان کند.

هدف ما در این کتاب ، آموزش اصول و فنون شاعری است ، نه گردآوری گزینه ای از شعرهای برتر فارسی . پس مثالهای شعری که در متن دیده می شود، فقط وسیله ای است برای درک بهتر مفاهیم و نه بیشتر. چه بسیار شعرهای درخشان که زمینه طرح آنها پیش نیامده است و چه بسیار شاعران ارجمندی که نامی از آنها نرفته است . پس حضور یک شاعر و شعرش در کتاب ، به معنای ادعای برتری مطلق او نیست ، بویژه که نگارنده علی رغم تلاش برای توازن و تعادل در مطالعه و یادداشت برداری ، در مواردی نیز شعرها را از حافظه نقل کرده است و البته در این قسمت ، هم سلیقه مؤثر است و هم حضور ذهن .

بعضی مثالهای شعری ، نه در کتاب شعر شاعران ، بلکه در تحقیقات ادبی دیگران دیده شده و از آنجا اقتباس شده است . در بسیار مواقع ، فقط همان شعر به کار ما می آمده است و به مباحث دیگر کاری نداشته ایم . ولی حتّی اگر منبع اصلی (دیوان یا مجموعه شعر شاعر) در اختیار بوده است نیز به همان جایی که شعر را دیده ایم ارجاع داده ایم ، تا هم حفظ امانت شده باشد و هم قدردانی ضمنی از محققی که شعر را یافته و نقل کرده است . پس اگر می بینید مثلاً در نشانی شعر سعدی ، کتاب بدعتها و بدایع نیمایوشیج ذکر شده است و یا یک بیت کلیم را به دیوانش ارجاع داده ایم و بیتی دیگر را به کتاب گزیده اشعار سبک هندی ، از این روی است .

در پی نوشتها، فقط به اسم کتاب و شماره صفحه بسنده شده است تا کار ما در ارجاعهای مکرّر به یک کتاب ، آسان باشد. باقی مشخصات همه منابع را یک بار و فقط در کتابنامه آورده ایم .

یادآوری می کنم که متن کتاب ، به واقع حدود چهارده سال پیش نوشته شد و مباحث آن نیز به تناسب سطح شعر و دانش ادبی جوانان آن سالها تنظیم شده بود. ممکن است برای شاعران جوان امروز ـ با بالندگی ای که این نسل در دهه اخیر داشته است ـ بعضی از این مباحث و مثالهای شعری ، کمابیش پیش پا افتاده به نظر آید. در بازنویسی دوم آن در سال 1377 (چاپ اول روزنه یک جلدی ) کوشیدم این تفاوت را در نظر بگیرم ، و در چاپ حاضر نیز اصلاحات مختصری در کتاب اعمال شد، ولی می پذیرم که کتاب در سالهای آینده نیازمند یک نگارش تازه خواهد بود. به واقع این مقتضای یک متن آموزشی است که باید همواره در حال نو شدن باشد. امیدوارم جوانانی که با شعر و شاعران این سالها بیشتر آشنایند و نیازهای روز را بهتر درک می کنند، در آینده این کار را ادامه دهند. از نظر مؤلف این کتاب ، هیچ مانعی برای نگارش دوباره آن توسط پژوهشگری دیگر، در کار نیست .

بسیار جسارت است اگر مدعی شویم آنچه می گوییم ، تازه است و پیش از این ، کسی دیگر نگفته است . طبیعی است که یک متن آموزشی ، مبتنی بر منابع دیگر باشد و ما نیز در غالب این مباحث ، به کتابهای مختلفی نظر داشته ایم . نگارنده کوشیده است در مورد مطالبی که عیناً و یا به صورت نقل به مضمون اقتباس شده است ، منبع کامل را ذکر کند، ضمن این که فهرست کامل منابع کار خویش را در کتابنامه اثر حاضر آورده است .