مجموعه رسائل فلسفی - جلد دوم

معرفی کتاب

اثر حاضر، پنج رساله از رساله های ملاصدرا را با عناوین؛ «حشر الأشیاء»، «الحشریه»، «خلق الأعمال»، «القضاء و القدر» و «المعاد جسمانی»، همراه با ترجمه آنها به زبان فارسی، تصحیح و چاپ کرده است.

رسالة فی حشر الأشیاء:
از صدرالمتالهین حدود چهل کتاب و رساله در موضوعات مختلف به ما رسیده که از جمله آنها رساله کوتاه «حشرالأشیاء» است. او در مقدمه این رساله توضیح می دهد که آن را به درخواست یکی از دوستانش به رشته تحریر درآورده است.

از سوی دیگر، وی در فصل نخست این رساله، خوانندگان را در دو مساله «عقول وجود محض هستند» و «اتحاد عقل و معقول» به کتاب «اسفار» خود ارجاع می دهد؛ بنابراین، می بایست این رساله پس از اسفار نوشته شده باشد، اما دقت در مطالب این رساله نشان می دهد که صدرالمتالهین مطالب فصل سیزدهم از باب یازدهم جلد نهم اسفار را با همان عبارات و با کمی تغییر در این رساله تکرار کرده است. به عنوان مثال، صدرالمتالهین این رساله را در شش فصل تدوین کرده، اما در اسفار، بجای فصل، آن را در شش «دعوی» مطرح می کند. بدین جهت، این که رساله «الحشر» را اثری مستقل از صدرالمتالهین به حساب بیاوریم، کمی مسامحه به نظر می رسد.

بهرحال، موضوع این رساله، حشر موجودات است. صدرالمتالهین این مساله را در قالب یک مقدمه و هشت فصل مورد بررسی قرار می دهد و از مجموع آنها چنین نتیجه می گیرد که همه مراتب هستی از عقل تا ماده نخست، همگی بسوی مبدا خود بازگشت می کنند.

رسالة الحشریة:
رساله حکمی مختصری به زبان عربی، در بیان قیامت و احوال بعد از مرگ تا قیامت کبری و نیز مواقف و احوال آن بطور موجز در فصولی بدون خطبه و مقدمه است. مسائل مربوط به عذاب قبر، زندگی مجدد، میزان، صحیفه عمل، اقسام خلائق در روز بازپسین، بهشت و دوزخ و عرصات در 9 فصل مورد بحث واقع شده است. مضامین این رساله که بنحوی در دیگر آثار آخوند آمده، حتی المقدور بدان ارجاع داده شده است.

برخی این رساله را از نوشته های مسلم صدرالمتالهین می دانند و معتقدند که در صحت انتساب آن به صدرا، جای هیچ گونه تردیدی نیست و در توجیه نظر خود هماهنگی محتوای این رساله با آراء ملاصدرا در دیگر آثار او و سبک آن را ذکر می کنند. به علاوه یکی از نسخه های این رساله دارای حواشی یکی از اساتید فن حکمت و تصوف و مدرس اسفار ـ یعنی ملامحراب گیلانی ـ است که یک سده پس از ملاصدرا در اصفهان می زیسته است، و این خود می تواند دلیلی باشد بر این که از خامه ملاصدرا است.

برخی دیگر عقیده دارند که چون مضامین این رساله ـ عینا یا به نحو نقل به مضمون ـ در کتب دیگر صدرا موجود است، نمی توان این اثر را یک رساله مستقل از ملاصدرا دانست.

درباره نام این اثر نیز اختلاف نظر وجود دارد: عده ای با نام فارسی «گفتاری در باب رستاخیز» از آن یاد کرده و برخی نام «رسالة فی المعاد» بر آن نهاده اند و برخی دیگر نیز آن را «رسالة حشریة» می خوانند. همچنین کاتب یکی از نسخه ها، از این رساله با عنوان «اعتقادات» یاد کرده است.

رسالة فی خلق الأعمال:
حکیم علی الاطلاق، صدرالمتالهین(ره) (متوفی 1050هـ .ق)، بنیانگذار مکتب فلسفی اصفهان، که با روش جدید خود در فلسفه اسلامی، بسیاری از مشکلات و غوامض مسائل عقلی نحله ها و مکاتب فلسفی و کلامی پیشین را با درایت بی نظیر خود حل کرد و بحق، فلسفه و حکمت الهی را با نبوغ خویش در مسیری جدید قرار داد و آن را به اوج کمال خود رسانید، آثار بسیار نفیس و کتب و رسائل گرانبهایی را در مسائل عقلی و کشفی از خود بیادگار نهاد که هریک می تواند مشکل گشای معضلات حکمی و کلامی عالم اسلام باشد. از جمله این آثار و رسائل می توان، رساله خلق الاعمال را نام برد که گاهی از آن به رساله جبر و اختیار نیز تعبیر شده است.

او در این رساله با ایجاز غیر مخل به بحث درباره کیفیت اعمال اختیاری انسان و مقایسه آن اعمال با افعال الهی و مسائل مربوط به آن می پردازد.

رسالة فی القضاء والقدر:
حکیم متاله، ملاصدرای شیرازی در این رساله، به بیان مطالبی درباره مساله قضا و قدر پرداخته است. این رساله، از یک مقدمه، شش فصل و یک خاتمه تشکیل شده و به بررسی مطالب ذیل می پردازد:
فصل اول این اثر به معنای «عنایت و قضا و قدر» می پردازد.
«محل قضا و قدر»، عنوان فصل دوم رساله را تشکیل می دهد.
بررسی «خلق عالم براساس نظام احسن»، سومین فصل رساله حاضر است.
فصل چهارم به «چگونگی دخول شر در قضاء الهی» پرداخته است.
«چگونگی افعال اختیاری انسان» مطلب فصل پنجم اثر حاضر را تشکیل می دهد.
فصل ششم «فایده طاعات و تاثیر دعا» را مورد بررسی قرار داده است.
سریان ذکر و تسبیح در تمام موجودات، حتی جمادات و نباتات براساس حکمت نظری و حکمت متعالیه، مطلبی است که در خاتمه کار شده است.

رسالة فی المعاد الجسمانی:
یکی از مسائل مهم فلسفی و کلامی، مساله معاد است، که به طور اجمال مورد پذیرش فلاسفه و اهل ملل و گروندگان به ادیان است.

معاد در اصطلاح، بازگشت انسان بعد از مردن، و طی حیات اخروی است که از ماده «عود» به معنی برگشتن گرفته شده است.

درباره معاد سه عقیده مختلف مطرح است:
1ـ نفی مطلق معاد، که عقیده دهریان و ملاحده، و منکرین خداست.
2ـ عقیده [عده ای از] فلاسفه که معاد را فقط روحانی می دانند.
3ـ عقیده متشرعه یا اهل ادیان، که به معاد روحانی و جسمانی (یعنی زنده شدن آدمی پس از مرگ با بدنی مشابه همان بدنی که در دنیا داشته است) و به تعبیر دیگر برگشت روح به جسم عنصری دنیوی برای پاداش اعمالی که در دنیا بجا آورده است.

نظریه صدرالمتالهین
آخوند ملاصدرا که خواسته است بین سخن متشرعه ـ که به معاد جسمانی قائلند ـ و نظریه فلاسفه ـ که فقط معاد را روحانی می دانند ـ جمع کند، و در این باره ضمن بیان مقدماتی در کتاب «مبدا و معاد» و «اسفار» به طور مستوفی نظریه خود را بیان کرده و معتقد است که مساله معاد بدین گونه که او آورده، از مبدعات اوست. لذا بدانچه در دو کتاب مزبور به نحو مفصل ذکر کرده اکتفا نکرده و دو رساله، ویژه این مبحث مرقوم داشته است: اول «رسالة فی الحشر» و دوم رساله حاضر «زاد المسافر یا معاد جسمانی».

سخنی درباره اصل و نسخ این کتاب
رساله حاضر یکی از تالیفات صدرالمتالهین شیرازی است که در بیشتر مآخذ و کتب تراجم، نامی از آن برده نشده است. خوشبختانه نسخه این رساله، دست نویس نواده مولف است که جزء مجموعه ای خطی در تملک مصحح این اثر می باشد.

مجموعه مزبور، شامل مطالب فلسفی و روائی و رجالی و افادات مختلف است که در ربع اول قرن دوازدهم نوشته شده و از جمله رسائل فلسفی ای که در آن است، نسخه مشاعر ملاصدرا و همین زادالمسافر اوست که به خط نستعلیق خوش و نسبتا صحیح، کتابت شده است.