فلسفه هنر ابن سینا

معرفی کتاب

کتاب فلسفه هنر ابن سینا در قالب چهار فصل تألیف شده است؛ فصل نخست به بیان کلیات بحث پرداخته و مقدمات پژوهش را تبیین می کند؛ در فصل دوم، سوم و چهارم مسائل زیبایی شناختی از سه منظر معناشناختی، وجودشناختی و معرفت شناختی طرح شده و بر مبنای دیدگاه های فلسفی ابن سینا در باب آن ها بحث شده است.

زیبایی شناسی به عنوان یک دانش فلسفی مستقل در میانه قرن هجدهم میلادی بنیان نهاده شد. از آن زمان تاکنون، زیبایی شناسی همواره در حال بسط و توسعه بوده و آثار گوناگونی از سوی فیلسوفان این حوزه نگاشته شده است. گرچه نمی توان پیش از قرن هجدهم میلادی آثاری مستقل در حوزه زیبایی شناسی و فلسفه هنر، به معنای جدید کلمه، یافت، اما اندیشیدن و نظریه پردازی در خصوص هنر و زیبایی سابقه ای بس دیرینه دارد. در واقع، کمابیش می توان آغاز تفکرات فلسفی در باب هنر و زیبایی را مقارن با پیدایش و تکوین اندیشه های فلسفی توسط نخستین فیلسوفان یونان و شرق دانست. به بیان دیگر، همواره پرسش از چیستی زیبایی و هنر از جمله مسائلی بوده که ذهن فیلسوفان را به خود مشغول داشته است. گرچه گاه این مسائل به صورت تبعی و در ضمن مسائل دیگر و نه به صورت بی واسطه و مستقیم برای برخی از فیلسوفان مطرح بوده است.

اگرچه ابن سینا اثر فلسفی مستقلی درباره زیبایی و هنر ندارد، اما وی نیز در مواضع مختلفی از آثار خویش در این خصوص به بحث پرداخته است. در واقع، در آثار ابن سینا مباحث و مطالبی وجود دارد که امروزه می توان آنها را در قالب زیبایی شناسی و فلسفه هنر دسته بندی کرد. هدف کتاب حاضر این نیست که هر آنچه امروزه موضوع زیبایی شناسی، به معنای جدید کلمه، قلمداد می شود را به ابن سینا نسبت دهد و اساساً ادعای چنین انتسابی را نیز ندارد، بلکه می کوشد با توجه به سخنان ابن سینا در آثار مختلف او و نیز بر اساس بنیان های فلسفی و الاهیاتی وی تصویر روشن و واضحی از تفکرات او در خصوص هنر و زیبایی ارائه کند.

منظور از زیبایی شناسی و فلسفه هنر ابن سینا در این کتاب معنای وسیع «فلسفه هنر و زیبایی» است. چرا که ابن سینا همچون بسیاری از فیلسوفان دیگر، به زیبایی نه تنها در مصنوعات بشری، بلکه در همه آفریدگان جسمانی و مجرد و حتی در مورد خداوند توجه کرده است. غفلت از این نکته و در نظرگرفتن معنای رایج تر کنونی « زیبایی شناسی به عنوان فلسفه هنر و محدود به امور محسوس»، سبب پوشیده ماندن بخش قابل توجهی از زیبایی شناسی ابن سینا خواهد شد.

در تدوین کتاب سعی شده به گونه ای عمل شود که مطالب هم برای مطالعه کنندگان و علاقه مندان آثار فلسفه هنر و زیبایی شناسی که توانایی یا فرصت مطالعه و تحلیل حجم زیاد آثار ابن سینا را ندارند اما مایل به دانستن نظریات زیبایی شناختی ابن سینا هستند و هم برای پژوهشگران فرهنگ و فلسفه اسلامی که مایل به دانستن جایگاه نظریات ابن سینا در خصوص فلسفه هنر هستند قابل استفاده باشد.

اثر حاضر به لحاظ فرهنگی و اجتماعی حائز این اهمیت است که نشان می دهد حکمای ایرانی از دیرباز در دامان فرهنگ اسلامی به مقوله های زیبایی و هنر اندیشیده اند و در این باب نظرات درخور توجهی را ابراز کرده اند. بنابراین، نباید پشتوانه حکمی و فلسفی ایرانی-اسلامی را از این توشه تهی پنداشت و فلسفه اسلامی را ناتوان از بحث در این حیطه دانست، بلکه باید همچون سایر موضوعات فلسفی به احیاء، تصحیح و پرورش این معارف پرداخت. به ویژه آنکه اندیشه های زیبایی شناختی ابن سینا در نظریات زیبایی شناختی فیلسوفان پس از وی چه در جهان اسلام و چه در دنیای غرب تأثیرگذار بوده است، به طوری که شناخت دیدگاه های ابن سینا هم برای فهم زیبایی شناسی عرفا و حکمایی همچون ابن عربی و ملاصدرا راه گشاست و هم برای شناخت زیبایی شناسی فیلسوفان و متألهانی همچون توماس آکوئیناس و بوناونتورا. برای مثال، بحث امور متعالی و جایگاه زیبایی در میان این امور که همواره در خصوص زیبایی شناسی توماس آکوئیناس و فیلسوفان قرن سیزدهم میلادی مورد بحث و نزاع بوده، بارها از کتاب الهیات شفاء ابن سینا طرح شده است.

کتاب فلسفه هنر ابن سینا در قالب چهار فصل تألیف شده است. فصل نخست به بیان کلیات بحث پرداخته و مقدمات پژوهش را تبیین می کند. در سه فصل دوم، سوم و چهارم مسائل زیبایی شناختی از سه منظر معناشناختی، وجودشناختی و معرفت شناختی طرح شده و بر مبنای دیدگاه های فلسفی ابن سینا در باب آنها بحث شده است. دلیل آنکه ابتدا به مباحث معناشناختی، سپس به مباحث وجود شناختی و سرانجام به مباحث معرفت شناختی پرداخته شده این است که پس از مشخص شدن دیدگاه معناشناختی، راه برای بحث های وجودشناختی و معرفت شناختی هموارتر می شود. مسائل وجودشناختی در این بحث مقدم بر مسائل معرفت شناختی دانسته شده است؛ چراکه مثلاً ابتدا باید از نحوه وجود زیبایی و یا نحوه وجود آثار هنری اطلاع حاصل کرد تا سپس بحث از نحوۀ شناخت ما از زیبایی یا هنر روشن تر شده و جلوه بیشتری پیدا کند.

در فصل اول، برخی از پرسش ها و ابهام های نخستین درباره معنا و مفهوم زیبایی شناسی و فلسفه هنر نزد ابن سینا و گستره این گونه مباحث نزد او طرح شده و پاسخ داده می شود. همچنین ضمن دسته بندی آثار وی از حیث نوع استفاده در مباحث فلسفی هنر، روش تدوین فلسفه هنر وی در این کتاب به تفصیل بیان می شود.

در فصل دوم، مسائل فلسفی هنر و زیبایی از منظر معنا شناختی «semantic» طرح شده است. برخی پرسش ها از این منظر عبارت اند از اینکه آیا از نظر ابن سینا، هنر امری تعریف پذیر است و می توان تعریفی حدی یا رسمی از آن ارائه کرد یا خیر؟ آیا هنرهای مختلف ذاتیات یکسان دارند و تفاوتشان در عرضیاتشان است یا اینکه اصلاً ذاتیات مختلف دارند؟ در ادامه، تعاریفی که ابن سینا در مورد هنرهایی همچون شعر، ژانرهای ادبی و موسیقی طرح کرده مورد توصیف و تحلیل قرارگرفته است. در تحلیل هر یک از تعاریف هنر، از سویی توضیح داده شده که آن تعریف بر چه دیدگاه کلی و از پیش مفروضی استوار است و از سوی دیگر، که توضیح داده شده ابن سینا در بیان آن تعریف، متأثر از دیدگاه چه کسانی بوده است؟ نظریه ابن سینا درباره محاکات هنری، و معنایی که ابن سینا از این مفهوم مراد کرده در همین فصل بررسی شده است. در نهایت تعریف و مشخصات زیبایی، همچنین نسبت مفهوم زیبایی با مفهوم تناسب و مفهوم خیر مورد تحلیل قرار گرفته است.

فصل سوم، از منظر وجودشناختی «ontologic» مسائل فلسفی هنر و زیبایی را مدنظر قرار می دهد. برخی از پرسش هایی که از این منظر به آنها پرداخته شده عبارت اند از اینکه: آیا از نظر ابن سینا زیبایی امری عینی «objective» است یا امری ذهنی «subjective»؟ آیا اثر هنری شیئی مادی است؟ چه تمایزی میان مفهوم و مصداق اثر هنری وجود دارد؟ آیا اثر هنری منحصر به فرد است؟ آیا مشخصات زیبایی در همه موجودات یکسان است یا اینکه زیبایی موجودات مجرد با زیبایی موجودات جسمانی متفاوت است؟ رابطه زیبایی خداوند با زیبایی موجودات جسمانی چیست؟ عشق به زیبایی در همه موجودات جاری است یا در موجودات ذی شعور، یا تنها در انسان ها؟ اگر زیبایی و عشق به آن امور مشکک هستند چه مراتبی می توان برای آنها قائل شد؟

در فصل چهارم، مسائل فلسفی هنر و زیبایی از منظر معرفت شناختی «epistemologic» مطرح می شود. برخی از مسائلی که از منظر معرفت شناختی به آنها پرداخته شده عبارت اند از اینکه: ادراکات ما از آثار هنری و قوانین حاکم بین آنها چه نسبتی با سایر ادراکات ما دارد و در دسته بندی علوم چه جایگاهی دارد؟ ادراک زیبایی چگونه صورت می پذیرد؟ اگر زیبای امری عینی بوده و ملاک هایی برای شناسایی داشته باشد، چگونه می توان اختلاف نظرها در مورد زیبایی اشیا و هنری بودن آنها را توجیه کرد؟ رابطه ادراک زیبایی و لذت از زیبایی به چه نحوی است؟ آیا می توان از صدق و کذب اثر هنری سخن به میان آورد؟ آیا آثار هنری پیام ها، نمادها یا جملاتی معنادار هستند؟ معانی مختلف خیال و نقش آن در خلق و درک اثر هنری از دیگر مطالب قابل توجه فصل چهارم است. این فصل با بررسی رابطه عشق به زیبایی و ادراک و بیان مراتب عشق از دیدگاه ابن سینا پایان می یابد.