ارض ملکوت: کالبد قیامتی انسان از ایران مزدایی تا ایران شیعی

معرفی کتاب

کتاب «ارض ملکوت: کالبد رستاخیزی انسان از ایران مزدایی تا ایران شیعی» به قلم هانری کربن یکی از کلیدی ­ترین آثار او برای فهم جهان فکری و معنوی ایران زمین و پیوستگی فرهنگی ایران پیش از اسلام و پس از اسلام است. می ­توان این اثر را به منزلۀ مقدمه ­ای لازم و ضروری برای درک آرای هانری کربن در دیگر آثارش دانست.
انشاءالله رحمتی در این­ باره می ­گوید: «زیرا موضوع عالم مثال، از کلیدواژه ­هایی ست که او در مقام تحلیل وجوه مختلف تفکر ایرانی، چه در ایران باستان و چه در ایران اسلامی تا به امروز، از آن بهرۀ فراوان می ­برد و این موضوع در کتاب ارض ملکوت به شیوه­ای بدیع و روش­مند بررسی شده است.» می­ توان گفت مضمون اصلی این اثر «پیکار در راهِ جان جهان یا پیکار در راه ملکوت» است.

هانری کربن در مقدمه ­اش بر ویراست دوم هدف کتاب را راه­یابی به عالم غیب - یا اقلیم هشتم یا به تعابیر دیگر، عالم شهرهای غیبی جابلقا، جابرصا و هورقلیا- دانسته است. کربن در این اثر به دنبال نشان دادن گروه­ ها و افردی است که در پیکار در راه جانِ جهان کوشیده ­اند؛ در این میان افلاطونیان پارس نیز حضوری پیوسته و مستمر داشته­ اند. موضوع بحث این اثر، عالمی در میان عالم معقول محض و عالم محسوس محض است. این عالم همان عالم مثال است که در اندیشۀ ایرانی ، چه ایران مزدایی، و چه ایران شیعی، بسیار درباره ­اش اندیشه ­ورزی شده است.

اعتقاد به این عالم راه را برای بر بسیاری از تعارض ­های به ظاهر ناگشودنی و نزاع ­های بی­ حاصل در عرصۀ دین و اندیشه می­ بندد. مولف در این اثر نشان داده است که چگونه «افلاطونیان پارس» در طول تاریخ در عرصۀ پیکار برای کشف این عالم حضوری چشمگیر و برجسته داشته است. او بر این نظر است که بشر امروز بر مبنای تلاش­ ها و دستاوردهای افلاطونیان پارس می­ توانند ارض ملکوت را بازیابی کنند.

کتاب ارض ملکوت از یک مقدمه و دو بخش تشکیل شده است. ابتدا انشاءالله رحمتی مقدمه­ ای بر کتاب نگاشته و علاوه توضیح فحوا و هدف نویسنده، به اندیشه­ های افلاطونیان کمبریج، پیامدهای ناخواستۀ تفکر دکارتی و افلاطونیان پارس پرداخته است.

بخش نخست کتاب مشتمل بر دو فصل است. فصل اول با عنوان «مثال ارض در آئین مزدایی» شامل چهار نوشتار است که به ترتیب عبارتند از: زمین فرشته ­ای است، زمین هفت کشور، جغرافیای شهودی، حکمت زمین و فرشته ­های بانوهای زمین. فصل دوم «ارض عرفانی هورقلیا» نام دارد و چهار نوشتار دیگر را در بر می­گیرد که به ترتیب عبارتند از: اوج­گیری آهنگ­ها: فاطمه (س)، دختر پیامبر و ارض ملکوت، اقلیم هشتم، هورقلیا: ارض مکاشفات، هورقلیا: ارض قیامت.

در فصل دوم در پاسخ به این پرسش که واقعۀ قیامت چیست و چگونه ارض هورقلیا هم برای معاد فردی و هم معاد عام، نه تنها ابزار معاد که صحنۀ معاد نیز هست؟ چنین آمده است: «با نفخۀ قیامت، جسم اصلی، در قامت تام و ثابت خویش عیان می­شود، اما جسم «الف» که فقط گرد کدورتی بر لطافت تامّ جسم ب بود دیگر ظاهر نمی­شود یا به تعبیر بهتر در لطافت کاملا نورانی جسم «ب» یکسره مستحیل می­گردد. ص ۲۵۲»

هانری کربن در پایان فصل چنین نتیجه­ گیری می­ کند که معنای چیستی و کیستی ارض ملکوت، در زبان­ هایی هم بسیار دور و هم بسیار نزدیک، در سیاق ­هایی کهن و نیز در سیاق­ هایی مدرن مدرن و معاصر (در فاصلۀ آیین مزدایی و مکتب شیخیه) به بیان آمده است. مولف کتاب ارض ملکوت چنین ادامه می­دهد که «محتمل است تجارب اهل معنا در ایران زمین، هر یک از ما را به مقایسه­هایی با حقایق روحانیِ شناخته شده در دیگر سرزمین­ها برانگیزد. ص ۲۶۳»

کربن در بخش دوم رشتۀ کلام را به دست مشایخ می­ سپارد یعنی کسانی که در پیِ تحقیق و تأمل دربارۀ ارض ملکوت به ویژه در ایران اسلامی بوده ­اند؛ کربن می­ خواهد از این طریق، خواننده مستقیم ­تر با این بزرگان و متون­شان ارتباط برقرار می ­کند.

بخش دوم کتاب، شامل متون و مؤلفان آن­هاست و مشتمل بر ۱۱ مقاله است که به ترتیب عبارتند از: شهاب­ الدین یحیی سهروردی، محی­ الدین­ بن عربی، داود قیصری، عبدالکریم جبلی، شمس ­الدین محمد لاهیجی، صدرالدین شیرازی، عبدالرزاق لاهیجی، محسن فیض کاشانی، مکتب شیخیه، شیخ محمد کریم­خان کرمانی، شیخ ابوالقاسم خان کرمانی.

البته رحمتی بر این نظر است با این که افلاطونیان پارس در راه پیکار جان جهان در این اثر معرفی شده ­اند اما آن­گونه که باید به آن­ها پرداخته نشده است: «آراء عارفان و حکیمان مسلمان از سهروردی تا ملاصدرا در این اثر بررسی شده و گزیده­ هایی از متون آن ها نیز در اختیار خواننده قرار گرفته است؛ ولی به شخصیت ­های پس از ملاصدرا و آراء ایشان آن­گونه که باید پرداخته نشده است. می­ دانیم که پس از ملاصدرا اندیشمندان بزرگی در ایران ظهور یافته ­اند و سنت صدرایی تا به امروز سنت اصلی اندیشه ایرانی است. ص ۳۳»

با این­حال هانری کربن در مقدمه ­اش بر کتاب تأکید می ­کند که آنچه از حکما و متون­شان در این بخش فراهم کرده، صرفا قطره­ای از دریا است و می­ تواند فقط الهام ­بخش کسانی باشد که علاقه­ مند به پژوهش در این راه هستند. به دیگر سخن کربن نیز اشاره می ­کند در افلاطونیان پارس هنوز افرادی دیگری هستند که مجال پرداختن به آن­ها فراهم نشده است. کربن در مقدمه ­اش بر ویراست دوم به دشواری دستیابی به عالم هورقلیا اشاره می­ کند و بر این نظر است که با توجه به پیچیده بودن کتاب ارض ملکوت، یک­بار مطالعه ­اش کفایت نمی ­کند. کربن پیشنهاد می ­کند یک­بار کتاب را بدون مراجعه پ ی­نوشت­ها مطالعه شود و در بار دوم با مطالعۀ پی­نوشت­ها، توضیحات و اشارات مطالعه شود.

در نهایت باید با هانری کربن هم ­صدا و هم­ آوا بود که فقط یک چیز اهمیت دارد که این کورسو و بارقه فروزان گردد تا بتوان «ارض موعود» ارض هورقلیایِ دارای شهرهای زمردین را بازشناخت.