سینمای سوم: چشم انداز سینمای آمریکای لاتین

معرفی کتاب

هر قدر هالیوود با اهرم رویاپردازی کذایی خود در صدد به سیطره کشیدن افکار جهانیان برای منافع خود است، به فاصله کمی در جنوب قاره امریکا در جغرافیای امریکای لاتین سینماگران مستقل این کشورها با ترسیم واقعیت موجود در جوامع خود به مقابله با رؤیاپردازی خوش رنگ و لعاب هالیوودی می پردازند. کتاب «سینمای سوم» شامل مجموعه مقاله هایی است که به منظور بررسی وضعیت این سینما و ارائه در برنامه چشم انداز سینمای امریکای لاتین، سال ها قبل در بیست و چهارمین جشنواره فیلم فجر منتشر شد.

در مقدمه کتاب محمد صفری یکی از گردآورندگان مقالات می نویسد: «علیرغم فقر، دیکتاتوری، تبعیض نژادی، مداخله های دیگر کشورها، مسائل ارضی و... که سال هاست سایه سنگین خود را بر سر این قاره گسترده، ادبیات و سینمای امریکای لاتین به گونه ای متفاوت و عمیق با تأثیر از آن، چهره دیگری از آیین این مرز و بوم را به ملل مختلف جهان شناسانده است. برای مثال صنعت سینمای آرژانتین یکی از پرجنب و جوش ترین سینماهای جهان و همانند طاق نصرتی بر فراز فلاکت و بدبختی مردم این کشور است. میگل پریرا فیلمساز آرژانتینی عقیده دارد مردم آرژانتین قادر به تأمین مایحتاج ضروری زندگی خود نیستند و در اثر گرسنگی می میرند. در آرژانتین فساد مالی در دستگاه های دولتی با سرعت و ابعاد وسیعی در حال شیوع است. این بخشی از واقعیتی است که من فیلم هایم را بر اساس آن بنا کرده ام.»

گذشته از فضای سیاسی ملتهب که در اکثر کشورهای امریکای لاتین وجود دارد، آیین و مناسک های بومی و قومی نقش پُررنگی در آثار هنرمندان این کشورها ایفا می کند. سید سلیم غفوری یکی دیگر از گردآورندگان مقالات کتاب «سینمای سوم» می گوید: «مشکل بتوان محصولات چنین فرهنگ متجانس و پرکاری را به طور خلاصه جمع بندی نمود، اما اغلب فیلم های اخیر امریکای لاتین از ویژگی هایی برخوردارند که آنها را از سینمای قسمت های دیگر جهان سوم مجزا می کند. ویژگی هایی مثل قبول تجانس در فرم، تمایل و رغبت به سمت تداخل درام با مستند سازی، در هم آمیختن مدرنیسم و فلکولر محلی، مخلوط کردن مسائل سیاسی با تمثیلات و آنالیز اجتماعی؛ این ها مجموعه عواملی است که سینمای امریکای لاتین را برجسته نموده و به آن ویژگی منحصر به فرد می بخشد.»

به رنگ کاکائو
تأثیر پذیری در عالم هنر، شاخصه پسندیده و مقبولی است هر چند در برابر آن تقلید و کپی برداری در خلق آثار نزد اهل فن فاقد اعتبار و ضد ارزش فرض می شود. مایکل چانن استاد مطالعات فرهنگی در دانشگاه وست انگلند بریستول در انگلیس درباره سینماگران امریکای لاتین می گوید: «تعدادی از پیشروان سینمای جدید امریکای جنوبی که در دهه 50 در رُم تحصیل کرده بودند در بازگشت به سرزمین خود اصول سینمایی نئورئالیست و استفاده مستندگونه از مکان های فیلمبرداری طبیعی و بازیگران غیر حرفه ای را تنها راه حل مشکل فیلمسازی در کشور خود یافتند، ولی علاوه بر آن ها کسانی نیز بودند که به سینمای نئورئالیست به منزله رهیافتی زیباشناسانه روی آوردند. نئورئالیست در ایتالیا مکتبی بود که در میانه آن همه هیاهو و بحث در باب پیشرفت و رشد و تکامل پوشش و ظاهر گول زنک کشور را کنار می زد و تصویری از واقعیت به دست می داد. این سینما، سینمای افراد بی بضاعت و آسیب پذیری بود که امریکای لاتین بدان نیاز داشت.»

هنرمندان امریکای لاتین وقتی در چالش با حاکمان دیکتاتور راهی برای بروز خلاقیت های خود نمی یافتند، چمدان را بسته و رخت تبعید به تن می کردند. در صفحه 18 کتاب سینمای سوم می خوانیم: «سینماگران شیلیایی هم درست مثل دیگر هنرمندان کشورهایی که به چنگ دست راستی ها می افتادند، یا مجبور به مهاجرت شدند و یا اگر نتوانستند فرار کنند سر به نیست شدند. به شکرانه حمایتی بین المللی، سینماگران شیلیایی، سردمدار «سینمای در تبعید» گردیدند. بر طبق آمار در طی سال های 1973 تا 1982 فیلمسازان اهل شیلی 173 فیلم در سایر کشورهای دنیا ساختند که 56 عدد از آن ها فیلم های سینمایی بوده است. بعضی فیلمسازان مانند لیتین که در مکزیک به کار خود ادامه داد، در امریکای لاتین ماندند. با این وجود ضرورت های سیاسی دوران «اتحاد مردمی» رفته رفته جای خود را به نوعی تغییر و تحول داد؛ فیلم هایی با نگرش شخصی تر و کنایه آمیزتر جایگزین فیلمهای سیاسی شدند. در این خطوط کارهای رائول روئیز که به فرانسه رفت و در دهه 80 تبدیل به یکی از پیشگامان سینمای هنری اروپایی بدل شد، مثال زدنی است.»

سینمای مقاومتی
خواه ناخواه بخش مهمی از هنر هفتم صنعت است و سرمایه در آن حرف نخست را می زند. سینمای وابسته به سرمایه هدف مهمش سرگرمی سازی و جذب مشتری است. در این گونه فیلم ها تصویر واقعیت بر خود واقعیت ارجحیت دارد. نوع دوم سینما که از دهه 60 به بعد در فرانسه توسط فیلمسازان موج نو باب شد، سینمایی است که برخی قیود دست و پا گیر را کنار گذاشت و با موضوعات رهاتر برخورد کرد. از این سینما به عنوان مؤلف یاد می شود. محمد صفری در فصل سوم کتاب می نویسد: « سینمای سوم نوعی سینمای سیاسی است که بر پایه تجربیات جهان سوم بنا شده است. با به وجود آمدن گروه سینمای آزاد در اواخر دهه 60، جنبشی اجتماعی و زیبا شناختی در امریکای جنوبی به وجود آمد تا سینمای سوم در آن به جستجوی تصویری از جهان سومی با جامعه ای آزاد و فرهنگی رستگار بپردازد. یکی از اولین و تاثیرگذارترین تعاریفی که در این مورد ارائه شد، بیانیه ای بود که توسط دو فیلمساز آرژانتینی، فرناندو سولانا و اکتاویو گتینو در اکتبر 1969 در سه قاره امریکای جنوبی، افریقا و آسیا منتشر گردید. حاصل تجربه و مشارکت آن ها در گروه سینمای آزاد ساخت فیلم رادیکال ساعت کوره ها است. فیلم چهار ساعته ای که در سه قسمت ساخته شد. ساعت کوره ها با عنوان بندی دراماتیک از بیداد و مقاومت در آرژانتین آغاز می شود و آشکارا درصدد ارائه اثری است که با جریان اصلی سینما در تضاد است.»

در فرایند زمانی با تغییر حکومت ها نگاه سینماگران و مردم همچنان به واقعیت های تلخ گذشته پابرجا ماند. فیلم های رئالیستی و نئورئالیستی کم کم جای خود را به آثار نوین و غیر معمول فیلمسازان دادند. جرج سانجینز رئیس موسسه فیلم بولیوی در ترسیم نگاه تازه فیلمسازان امریکای لاتین می گوید: «شرطی شدن خود مردم در اکثر کشورهای امریکای لاتین نسبت به سینمای تجاری باعث کاهش توجه گسترده آن ها شده بود. مردم به قواعد روایی بازار، دیدگاه سیاه و سفید و پایان خوش های تحمیلی عادت کرده بودند. سینمای نوین امریکای لاتین، برعکس هم و غمش را صرف پرداختن به فرهنگ خود امریکای لاتین کرده است. تلاش برای یافتن زبانی تصویری که با آن فرهنگ و هویت همخوانی داشته باشد، در این سینما مشهود است. فیلمسازهای بسیاری هستند که به خاطر غرور شووینستی یا جاه طلبی، به دنبال روایت های هیجان آور یا ساختگی نیستند. اما در عوض تلاش شان پرداختن به تعلقات ذهنی شان و رفتن به عمق هر چیزی است؛ حتی اگر با ریسک از دست دادن مخاطب عام رو به رو باشند. آن ها شغل فیلمسازی را مثل شغل هنرمندان می دانند. جمله ژان لوک گدار گویای حقیقت نگرش آن هاست: حرکت دوربین یک مساله تکنیکی نیست، بلکه یک نظام اخلاقی است.»