درآمدی به فلسفه دین

معرفی کتاب

در غرب عمده آثار فلسفی مرتبط با دین تا پیش از سالهای اخیر، اساساً به سنتهای الهی یهودیت و مسیحیت و اسلام معطوف بوده است. در نتیجة این امر، تنوع تفکر دینی موجود در سنتهای دینی دیگر تقریباً نادیده گرفته می شد. با این حال، ضمن حضور روزافزون ادیان غیر الهی شرقی در غرب و آگاهی از این سنتها، اهمیت ورود آنها به گفتمان فلسفی نیز رو به افزایش است. مؤلف در کتاب حاضر تلاش کرده همین کار را انجام دهد؛ یعنی در کنار طرح بسیاری از سرفصلهای سنتی مرتبط با ادیان الهی، دیدگاهی میان فرهنگی داشته باشد و برخی رویکردهای غیر الهی را نیز در این کتاب جای دهد.

فصل اول کتاب با بررسی معنای عبارات فلسفه و فلسفه دین آغاز می شود و به این پرسش مهم می پردازد که باورها و اعمال دینی درباره چه هستند. همچنین در این فصل جدول سیر تاریخی درازمدت فلسفه دین نیز آمده است.

فصل دوم این بررسی را با کندوکاو در پدیده رو به رشد تنوع دینی ادامه می دهد و به طور خاص، بر پنج دین بزرگ جهانی متمرکز است: ادیان هندویی، بودایی، یهودیت، مسیحیت و اسلام. هر یک از این ادیان درباره مسائل بنیادین، از قبیل معنای رستگاری یا نجات و ذات واقعیت غایی مدعاهایی دارند. به علاوه، هر یک از این ادیان و نیز فیلسوفان مهم تاریخ آنها تصریح می کنند یا باور دارند که مدعاهای اصلی شان صادق است. از آنجا که بعضی از این مدعاها با یکدیگر در تعارضند، سؤال بعدی که بررسی شده، این است که از نظر فلسفی باید چه رویکردی را در قبال این تعارض ها اتخاذ کرد. این فصل همچنین به ارزیابی نظام های دینی، معیارهای ممکن برای انجام این ارزیابی ها و لزوم تساهل دینی می پردازد.

فیلسوفان دین درباره مفاهیم دینی مختلفی تفکر می کنند، اما احتمالاً به هیچ یک از این مفاهیم به اندازه مفهوم خدا یا واقعیت توجه نکرده اند، لذا بررسی سرفصلهای اصلی در بحث ذات و وجود خداوند اهمیت بالایی دارد. فصل سوم دو راه منحصر به فرد را برای تصور خدا یا واقعیت غایی بررسی می کند که عبارتند از: ۱) به منزله حالتی مطلق از بودن (تصور موجود در برخی مکاتب دین بودایی و دین هندویی)، ۲) خدایی چنان که در سه سنت بزرگ الهی معرفی شده است. یکی از بحثهای مهم درباره مفهوم خداوند در سالهای اخیر این است که آیا صفاتی که به طور سنتی به خدا نسبت داده می شود، منطقاً سازگار و منسجم اند یا خیر، لذا بخشی از فصل سوم نیز به این بحث اختصاص داده شده است. فیلسوفان دین علاوه بر علاقه به بررسی مفهوم خداوند، مشتاقند بدانند که آیا چنین مفهومی نیز واقعیت دارد و آیا خدایی وجود دارد یا خیر؟

در فصل های چهارم و پنجم و ششم، سه نوع عمده از براهین اثبات وجود خدا بررسی می شود: براهین کیهان شناختی، غایت شناختی و هستی شناختی. با اینکه هر یک از این براهین عمری دراز دارند، به هیچ روی منسوخ نیستند و هر یک از آنها موضوع بحثها و نوآوری های بسیاری در دهه های اخیر بوده اند. البته همان طور که برهان های فلسفی برای اثبات خدا وجود دارد، چالش های فلسفی نیز سر راه باور به خدا مطرح می شود.

فصل هفتم به یکی از این چالش ها می پردازد: مسئله های شرّ. دین نوعاً حوزه ای نیست که از دیگر وجوه جامعه و فرهنگ، به تمامی مجزا باشد و تقریباً همه جنبه های زندگی انسان را در بر می گیرد یا به گفته برخی «آلوده» می کند. یکی از این حوزه ها علم تجربی است، به طوری که تا قرن ها علم و دین رابطه غامضی با یکدیگر داشته اند. در برخی مواقع رقیب یکدیگر بوده و در مواردی نیز از یکدیگر حمایت کرده اند.

فصل هشتم چندین مورد از گزینه های اساسی پیش رو برای فهم رابطه میان دین و علم را بررسی می کند. به نظر می رسد این رابطه به هر صورتی که باشد، علم و دین هر یک در زندگی و تفکر ما نقشی منحصر به فرد ایفا می کند. همچنین مشخص است که فعالیت علمی، حداقل در بعضی موارد، پیامدهایی برای ایمان دینی دارد و همچنین خودباور دینی نیز همیشه با عقلانیت علمی بیگانه نیست؛ لذا مؤلف در فصل نهم به بررسی گزینه های مختلف موجود در فهم رابطه میان عقل و ایمان پرداخته است.

مؤلفه مشترک میان تمامی سنتهای بزرگ دینی همانا تجربه دینی است. فصل نهم چندین نمونه از شکلهای مختلف این پدیده را بررسی می کند. به علاوه در این فصل، این سؤال بررسی خواهد شد که آیا این نوع از پدیده ها می توانند توجیهی برای باور دینی به شمار آیند و آیا تبیین های علمی تجربة دینی ثابت می کنند که چنین تجربیاتی تنها نتیجه علل عصب شناختی هستند.

در تمامی ادیان، دیدگاهی وجود دارد درباره چیزی که مراد از آن نفس است. همچنین همه ادیان پیروانشان را به بقای هویت فردی امیدوار می کنند؛ امید برای این زندگی و خصوصاً امید برای پس از مرگ. نفس، مرگ و جهان پس از مرگ موضوعات فصل پایانی این کتاب را تشکیل می دهد.