معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی

معرفی کتاب

نویسنده کتاب معتقد است، نظریۀ معرفت اضطراری ریشه در منابع اسلامی (آیات و روایات نبوی) دارد. برخلاف گمان کسانی که می پندارند در کلام نخستین اسلامی، سخنی از بنیان های معرفت شناختی به میان نیامده است، کلام اسلامی و به ویژه اندیشۀ امامیه، از آغاز به بررسی و پی ریزی زیرساخت های معرفت شناسانه در دانش الهیات، علاقه مند بوده و آن را به صورت جدّی و پی گیرانه دنبال می کند.

در این میان، نظریۀ معرفت و نسبت آن با اراده و اختیار آدمی، به سرعت مورد توجه متکلمان قرار گرفت، در این مدت اندیشوران نخستین امامیه به «معرفت اضطراری» باور داشتند و بر اساس آیات و روایات در موضوع معرفت شناسی و چگونگی تحقق معرفت و نقش اراده و اختیار انسان در فرآیند شکل گیری آن و نیز رابطۀ تعقل و خِرَدورزی با معرفت، نظریه پردازی های موشکافانه و دقیق داشته اند.پس از بازخوانی انگاره معرفت اضطراری اصحاب امامیه، مقایسه و مقارنۀ نظریه های معرفت شناختی امامیه با نظریه های رقیب از اصحاب حدیث و معتزله می تواند به نیکی زوایای پنهانِ انگارۀ امامیه را آشکار و تأثیر و تأثرهای احتمالی اندیشه ها از یک دیگر را بازتاب دهد.

از این رو، اندیشمندان نخستین امامی و اهل حدیث - که عنایت ویژه به نصوص و متون اسلامی داشتند - به اضطراری بودن معرفت اعتقاد داشتند، با این تفاوت که در منظومۀ معرفتی اهل حدیث به جنبۀ اکتسابی معرفت، کم توجهی شده و به نقش اراده و اختیار انسان در فرآیند تولید معرفت توجهی نشده، ولی در سنت کلامی امامیان نخستین، معرفت اضطراری در کنار تعقل و خِرَدورزی و نیز اختیار و تأثیر ارادۀ انسان در کسب فرآیند معرفت مورد پذیرش قرار گرفت.

از دیگر تفاوت های امامیه و اهل حدیث در معرفت اضطراری آن است که چون این اندیشه در روایات اهل بیت علهم السلام بروز و ظهور بیشتری داشته، امامیان به تبیین ابعاد و مصادیق و نسبت آن با معرفت اکتسابی و به بیان دیگر، نظریه پردازی در خصوص آن پرداختند. از این رو، می توان امامیان مدرسۀ کلامی کوفه را به عنوان نخستین نظریه پردازان اندیشۀ معرفت اضطراری به حساب آورد.

از آن جا که نظریۀ معرفت اکتسابی، مشکلاتی در عرصۀ پاسخ گویی به چالش های کلامی داشت، برخی از نخستین مشایخ معتزله همچون ابوهذیل علاف، معرفة اللّه را استثنا کرده و آن را ضروری می دانستند. این اندیشه البته، در ادامه مورد نقد و بررسی شیوخ عقل گرای معتزلی قرار گرفت. با این حال در بین معتزلیان نیز در برهه ای از تاریخ کسانی چون جاحظ (و اصحاب المعارف)، همۀ معارف را اضطراری می دانستند، اما نظریۀ آنان به چندین دلیل، مورد انکار قاطبۀ معتزلیان پسین (از معتزله بصره، بغداد و معتزله متأخر) قرار گرفت.

در این میان، دیدگاه اندیشمندان امامیه پس از دوران حضور و در مدرسۀ کلامی بغداد، به دلیل دورافتادگی از میراث کلامی متکلمان کوفه و به دلیل آن که معرفت اضطراری را با ادبیات رایج معتزله و با ملاک و معیار آنان می نگریستند، و نیز به جهت توجه به بخشی از آیات و روایات مرتبط با نظریۀ معرفت اکتسابی، کم کم دستخوش تغییر شد؛ به طوری که انگارۀ اضطراری بودن معارف در دوران شیخ مفید و سپس سیدمرتضی و شیخ طوسی، مورد انکار قرار گرفت و تنها «معرفت اکتسابی» مورد پذیرش و تأیید قرار گرفت.

کتاب حاضر می کوشد تبیین کاملی از دیدگاه امامیان نخستین دربارۀ معرفت اضطراری به دست دهد و ضمن مقایسۀ دیدگاه آنان با دیدگاه معرفت اضطراری اهل حدیث و معتزله، چگونگی و چرایی تحول و تغییر معرفت اضطراری در مدرسۀ بغداد را نشان دهد. در ضمن، معانی مختلف معرفت اضطراری و معیارهای متفاوت آن نیز از منظر جریان های فکری مختلف بررسی و تبیین خواهد شد.

بنابراین، هدف اصلی از تالیف کتاب، درواقع بازشناسی و بازسازی و ارائۀ تبیینی نو از یک نظریۀ کهن در حوزۀ معرفت دینی و همچنین تبیین بخشی از تاریخ اندیشه و تفکر اسلامی است که از رهگذر آن منظومۀ جامع اندیشۀ اصیل کتاب و سنت ناظر به معرفت اضطراری و معرفت اکتسابی، مورد توجه قرار می گیرد.

کتاب معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی بخشی از کلان پروژه «بازشناسی اندیشۀ امامیه در دورۀ نخستین» است که به همت پژوهشکده کلام اهل بیتعلیهم السلام و تلاش حجت الاسلام دکتر علی امیرخانی در شش گفتار به قرار ذیل تالیف شده است:

گفتار اول
مفهوم شناسی
گفتار دوم
معرفت اضطراری در اندیشۀ امامیان در مدرسۀ کوفه
گفتار سوم
معرفت اضطراری در اندیشۀ امامیان در مدرسۀ قم
گفتار چهارم
معرفت اضطراری در اندیشه های اصحاب حدیث
گفتار پنجم
معرفت اضطراری در اندیشۀ معتزله
گفتار ششم
معرفت اضطراری در اندیشۀ امامیان در مدرسۀ بغداد