درآمدی بر روانشناسی تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی

رفتار، تعیین کننده سرنوشت انسان است. خداوند متعال ، بشر را آفرید و او را خلیفه خود در زمین قرار داد تا ببیند که او چگونه عمل می کند. آفریدگار توانا ، نظام مرگ و زندگی، و ابتلا و امتحان را تنظیم نمود تا مشخّص گردد که چه کسی در عمل ، نیکوکارتر است و حتّی عمل را جزئی از ایمان قرار داد . بنا بر این ، رمز موفّقیت انسان ، در تلاش و کوشش اوست . این جاست که مسئله «رفتار» و چگونگی آن ، اهمّیت می یابد.

انسان موفّق ، کسی است که بتواند رفتار خود را مطابق هدفی که دارد ، تنظیم کند. از این رو، مسئله «تنظیم رفتار» ، از مسائل بنیادین در حیات انسانی است که مورد توجّه مکاتب مختلف فکری قرار گرفته است. روان شناسی ، بر اساس هدفی که دارد ، این موضوع را به طور جدّی بررسی کرده و می کند. اسلام عزیز نیز بر اساس رسالت ذاتی خود ، به این مسئله توجّه فراوانی نموده است ، به طوری که بخش مهمّی از معارف آن ، مربوط به این مسئله است که به صورت سنّتی، گاه در اخلاق و گاه در اعتقادات ، مورد بحث قرار می گیرد. البتّه این بُعد از معارف اسلامی، تاکنون ، با رویکرد روان شناختی ، مورد توجّه قرار نگرفته است.

اسلام ، هم در معرّفی رفتار مطلوب و به هنجار و هم در ارائه عوامل تنظیم رفتار، آموزه های فراوانی دارد ؛ امّا سوگمندانه باید اعتراف کرد که تاکنون ، دیدگاه اسلام درباره «نظام تنظیم رفتار» ، چنان که باید ، مورد توجّه قرار نگرفته است. از اشکالات مهمّ پژوهش های اسلامی، خُردنگری و اکتفا به بررسی های موردی است. معارف اسلامی، از سه سطح برخوردارند : تک گزاره، تک مفهوم و نظام مفاهیم. بر این اساس ، پژوهش های اسلامی نیز در همین سه سطح ، قابل اجرا هستند . البتّه معمولاً پژوهش های دینی ـ روان شناختی، در سطح نخست و یا نهایتا در سطح دوم ، طراحی می شوند که بر اساس آن ، یک آیه یا حدیث و یا یک موضوع (مانند : زهد، تقوا و...) بررسی می شود . متأسّفانه سطح سوم معارف دین، کمتر موضوع پژوهش قرار می گیرد و به همین جهت ، در ارائه مُدل ها (الگوها) و تئوری های (نظریّه های) اسلامی ناتوان هستیم.