هشت در بهشت: ده رساله از علامه فیض کاشانی

معرفی کتاب

مجموعه گردآمده از ترجمه های علامه ملامحسن فیض کاشانی دربردارنده ده رساله در زمینه فقه، اخلاق، عقاید و عبادات است. رساله های موجود در این دفتر فارسی بر اساس تقدم احتمال زمان نگارش عبارتند از: ترجمه العقاید، ترجمه الصلاه، ابواب الجنان، ترجمه الطهاره، ترجمه الحج، ترجمه الزکاه، مفتاح الخیر، ترجمه الشریعه، ترجمه الصیام.

رساله (ترجمه العقائد) در هشت بخش همانند هشت در بهشت نگاشته شده است. هر بخش با نام «در» به بیان اصول عقاید شیعه بر مبنای آیات قرآن و احادیث معصومان (ع) پرداخته است. فیض کاشانی، دلالت ها و ارشادهای خداوند و رسول گرامی او را برترین کلام ها و استوارترین برهان ها برای صاحبان خرد و اندیشه می داند و این استشهاد و استدلال جویی از قرآن و حدیث را تقلید محض و پیروی ناآگاهانه نمی داند بلکه این شیوه را مایه هشدار باش و بیداری عقل های درست اندیش می خواند.

«درِ اول درباره اثبات وجود خداوند و هستی حق گفت وگو می کند. نویسنده این «در» را با این عبارت آغاز می کند: «یک دم حدیث امکان و وجوب را بگذار و دل با ما دار و لحظه ای حرف دور و تسلسل را رها کن و گوش با ما کن که دورت سرگردان می سازد و تسلسلت در بیابان بی پایان می اندازد. زمانی نگاه کن و ببین در غرایب آسمان و...»

علامه فیض ربانی با بیان نظم حاکم بر هستی و نیز فطرت خداجوی آدمی که درمی یابد: او خود خویشتن را نیافریده است پس نیازمند آفریدگاری هست و نیز با اشاره به برهان نهفته در این کلام بلند امام علی(ع) عَرَفتُ اللهَ بِفَسخِ العَزائِم و نَقضِ الهِمَمِ و نیز برهان نیاز انسان در مشکلات و دشواری ها به نیروی ماورایی و قدرتی لایزال به اثبات وجود خدا می پردازد.

«در» دوم پیرامون اثبات توحید و یگانگی حق سخن می راند. و «در» سوم به بحث و بررسی پیرامون صفات جمالی و جلالی خداوند بر اساس آیات و روایات، می پردازد.

«در» چهارم درباره نبوت و رسالت، و «در» پنجم در به روی موضوع وصایت و ولایت می گشاید. «در» ششم درباره معاد و «در» هفتم از رساله «ترجمه العقائد» به ذکر احوال موت و قیامت پرداخته است. و در آخر «در» هشتم را به تشریح بهشت و دوزخ و شفاعت و حوض اختصاص داده است. وی در پایان پس از گفت و گو از حوض کوثر، رساله را چنین به پایان می رساند:
«و مؤلف این رساله را که یکی از فدویان خاک در اوست (یعنی امیرمؤمنان امام علی(ع) ان شاءالله جامی کرامت خواهد فرمود که لذت دیدار ساقی، او را چنان محو سازد که به لذت شراب نپردازد.»
گر تو ز شراب می شوی مست
ما را ساقی رباید از دست
فیض در بخش «ترجمه الصلاه» ، این رساله را پس از نام خدا با این بیت آغاز می کند:
هر که نه گویا به تو خاموش به
هر چه نه یاد تو فراموش به

و سپس از اذان و اقامه و تکبیره الاحرام تا سلام پایانی نماز را به زبانی ساده و همه کس فهم به فارسی ترجمه می کند و خواندنی است که در ترجمه صلوات در تشهد نماز آل محمد (صلی الله علیهم اجمعین) را این گونه می شناساند:
«خدایا درود فرست بر محمد(ص) و بر اهل بیت محمد(ص) که حضرت فاطمه (س) و دوازده امام معصوم اند، و هر که سیرت ایشان ورزد و از علم ایشان حظی وافر داشته باشد، مثل سلمان فارسی چنان که پیغمبر(ص) فرموده که «سَلمَانُ مِنَا اَهلَ البَیت»
این رساله نیز در هشت باب نگاشته شده است.

رساله مفتاح الخیر، یکی دیگر از رساله های این مجموعه، مشتمل بر هشت «در» و تکمیل کننده رساله «ترجمه الصلاه» است.
فیض در این رساله به بررسی اقسام نماز، شرائط وجوب و صحت نماز، نماز مسافر، اوقات نمازها، گونه های شک در نماز و چگونگی جبران نمازهای از دست رفته می پردازد.
دانستنی است که فیض کاشانی یکی از شرائط صحت و درستی نماز را آن می داند که مسائل نماز باید از امام معصوم فرا گرفته شود اگر چه به چندین واسطه باشد. البته این نکته فقهی تازه ای نیست ولی تصریح و شفاف گویی آن از زیبایی های کار فقهی اوست. و نیز از فتاوی ویژه او آن است که: آن کسی که ساتر عورت ندارد ولی لباس نجسی به همراه دارد باید لباس نجس را بپوشد و ارکان نماز را تمام انجام دهد و دیگر آن که وقت نماز مغرب را زمان غروب آفتاب (استتار قرص خورشید) می داند.
علامه فیض کاشانی ماده تاریخ اتمام مفتاح الخیر را با عبارت «شهر محرم الحرام» که برابر با 1073 هجری قمری می شود بیان می کند.

ترجمه رساله دیگر این مجموعه که به ترجمه الطهاره اختصاص دارد، دارای هشت «در» است که «در» اول در فضیلت طهارت گشوده می شود و «در» آخر در کیفیت تیمم بسته می شود. ماده تاریخ اتمام نگارش رساله عبارت «شد محرم الحرام» (بدون الف تعریف در الحرام) است گفتنی است که علامه فیض بر این فتواست که آب تا زمانی که رنگ و بو و طعم آن تغییر نکرده باشد اگر چه قلیل باشد به مجرد ملاقات با نجس نجس نمی شود و نیز از فتاوی ویژه او کفایت غسل به هر نیتی که باشد از وضوست.

هم چنین نویسنده این مجموعه در بخش دیگری به «اذکار الطهاره» می پردازد که این رساله دربردارنده ذکرها و دعاهایی است که در «ترجمه الطهاره» به آن ها اشاره شده است این رساله تکمیلی در پنج باب تنظیم شده است که باب اول در اذکار بیت الخلاء و باب آخر در اذکار غسل است.
مبحث بعد، کتاب حاضر، «ترجمه الحج» است، که این رساله در فقه حج و عمره است و فیض در ابتدا می نویسد این ترجمه را بعد از «ترجمه الصلاه» و «ترجمه الطهاره» و «ترجمه الصیام» نوشته است.
فیض فقیه که به جنبه های عملی و کاربردی فقه عنایت ویژه ای داشته است در این رساله به تفصیل از حج تمتع و عمره و مفرده سخن می گوید ولی حج قرآن و افراد را رها کرده و تنها به تعریفی کوتاه از این دو بسنده می کند. نیز در کفاره شکار می نویسد: چون کفاره شکار کردن بسطی از سخن می طلبد که مناسب این رساله نیست و احتیاج به آن نیز کمتر می شود، طی آن می شود.

این رساله نیز در هشت باب نگاشته شده است.
هم چنین در ذکر زیارات مشاهد مشرفه- علی اهلها السلام- و خاصه در زیارت پیامبر و ائمه معصومین می نویسد: «از جمله سنن موکده، حاج را، زیارت پیغمبر(ص) است و بعضی اخبار دلالت بر وجوب آن دارد و در زیارت قبور سائر ائمه معصومین- صلوات الله علیهم- ثواب بسیار هست، خصوصاً امام حسین و امام رضا(ع).
همچنان که در حدیث وارد شده زیارت امام حسین(ع) فرض است بر هر مؤمنی، و زیارت امام رضا(ع) معادل هفتاد هزار حج است. در ادامه نیز می نویسد: و کسی که از مشاهد مشرفه دور باشد اگر به بام خانه خود برآید و سر سوی آسمان کرده متوجه قبور ایشان شود و سلام کند بر ایشان، ثواب زیارتی به جهت او نویسند.
بخش بعدی این مجموعه به بحث و بررسی درباره «ترجمه الزکاه» می پردازد. این رساله نیز در هشت «در» به مباحث زیر پرداخته است:
معنای زکات، فضیلت و ارزش های زکات دادن- اقسام و شرایط زکات، نصاب نقدین (طلا و نقره)، نصاب أغنام (أنعام) ثلاثه (شتر، گاو- گوسفند) نصاب غلات اربعه (گندم- جو- مویز- خرما) چگونگی مصرف زکات.
علامه در یک بخش کوتاه نیز به تشریح زکات فطره و شرائط آن پرداخته است و در پایان از آداب زکات دادن سخن می گوید.
«باید که زکات را به قصد قربت بدهد و مبادرت کند در دادن بعد از تمامی سال در نقدین و انعام و بعد از درویدن و چیدن یا حرس کردن در غلات، و اگر سبب تأخیر، انتظار مستحق یا افضل مستحقین باشد یا خواهد که بسط کند بر اصناف، اولی آن است که از مال خود جدا کند و الا اگر تلف شود ضامن است، مگر آن که انتظار کشد که مویز یا خرما شود. و در همه زکات دادن قیمت جایز است الا در انعام که احتیاط آن است که از عین بدهد مگر آن که فرض معین را نداشته باشد.»

رساله فقهی صیام، رساله دیگری از مجموعه حاضر نیز در هشت «در» نگارش شده است که به بیان فضیلت روزه های ماه رمضان و شرائط و آداب آن پرداخته و در پایان در هشتمین «در» از درهای صیام پیرامون اعتکاف و شرائط آن سخن می گوید.

«اعتکاف حبس نفس است بر عبادت خدای تعالی با روزه سه روزه یا بیشتر در مسجد جامعی و آن در اصل شرع مستحب است و واجب نمی شود مگر به نذر یا به گذشتن دو روز تمام از اعتکاف مستحب. پس سیوم واجب می شود و هم چنین هر شیمی واجب است، مثل ششم و نهم و دوازدهم و هر چند بالا رود. و باید که از مسجد بیرون نرود الا به سبب حاجت ضروری چون به خلا رفتن و به جنازه حاضر شدن و عبادت مؤمنی کردن و حاجت مؤمنی برآوردن و به نماز جمعه حاضر شدن و امثال آن و چون بیرون رود باید جایی ننشیند مگر ضرورتی داعی بر نشستن باشد و خصوصاً زیر سایه تا آنکه برگردد و نیز اکثر اوقات را به عبادت بگذراند و از زنان و بوی خوش و خرید و فروخت اجتناب کند.»

از ترجمه های دیگر این مجموعه، «ترجمه الشریعه» است. این رساله نیز در هشت «در» تنظیم شده است. «در» اول به تشریح معنای شریعت و کیفیت سلوک راه حق می پردازد.

«بدان که حق تعالی خلایق را به جهت بندگی و فرمانبرداری آفرید چنان که می فرماید: نیافریدم پریان و آدمیان را مگر از برای آنکه بندگی کنند مرا. و بندگی به جهت آن است که هر کسی به کمال لایق به حال خود برسد تا در عقبی به سعادت عظمی و فردوس اعلی فایز و بر منت های همت خود کامروا باشد، چنان که می فرماید: و شما راست در بهشت هر چه بخواهد نفس های شما و شما راست در بهشت آنچه را آرزو کنید.»
«در» دوم این ترجمه در بیان اعمال نیک بدنی و ذکر نمونه هایی از آن است. «در» سوم نیز به بیان اعمال ناپسند بدنی اختصاص دارد و در این باره به آیه ای از قرآن اشاره می کند: «خدای قبول نمی کند عبادت و طاعت را مگر از آن کسانی که پرهیزگار باشند. ترک معاصی همه فریضه است و ترک مکروهات به منزله نوافل است که ثواب دارد و فعلش عقاب ندارد. »

«در» چهارم این ترجمه پیرامون ثواب برخی اعمال پسندیده و سنت های نیک سخن می گوید و رفتارهای پسندیده را در دو محور فردی (مانند مسواک زدن، عطر زدن، و...) و اجتماعی (ثواب فریاد رسیدن مسلمانان، عیادت بیمار) ذکر کرده است.

«در» پنجم درباره جزای برخی اعمال ناپسند و چگونگی عقاب آن ها گفت وگو می کند و در این باره به ذکر احادیثی می پردازد، از جمله: «بپرهیزید از غافل شدن از یاد حق- جل شأنه- پس به درستی که هر که غافل شود از یاد حق، از خود غافل شده است. و بپرهیزید از سهل و خوار گرفتن فرمان خدای- پس به درستی که هر که سبک و سهل گیرد امر خدای را، خدای او را خوار می گرداند در روز قیامت.»

«در» ششم این ترجمه از کتاب حاضر سخن از صفات پسندیده نفسانی و منش های اخلاقی انسان مانند صبر و توکل و... می گوید. «صبر یعنی پای افشردن بر دشواری در راه حق، پس اگر به مصیبت صبر کند، سی صد درجه اجر دارد و اگر بر طاعت، شش صد درجه و اگر از مصیبت، نه صد درجه. و این بهترین انواع صبر است. در این قسمت نیز به فرمایش حق تعالی اشاره شده است که می فرماید: «جز این نیست که تمام و کامل داده می شود مزد صبرکنندگان، بی حساب.»
«در» هفتم، صفات اخلاقی ناپسند مانند تکبر- عجب- حسد و... را معرفی می کند.

«حسد بردن: بر اهل نعمت دنیوی و اخروی و ساخط بودن و شکایت داشتن از خدای، به دل یا به زبان در انعام بر غیر، که در مقابل رضا و تسلیم است. حق تعالی در خصوص منافقان می فرماید: بلکه حسد می برند مردمان را بر آن چیزی که حق تعالی داده است به ایشان از افضل خود.»
و در حدیث آمده: حسد ایمان را می خورد همچنان که آتش، هیزم را می خورد.

نویسنده «در» هشتم را به ذکر پاره ای از آداب سلوک راه خدا اختصاص داده است. و عمده آداب این راه را یاد حق تعالی در هر لحظه و ساعت می شناساند و در پایان رساله چنین می نویسد: «و هر که توفیق یابد که اعمال حسنه و سنن سنیه مذکوره را به جای آورد و از اعمال سیئه مذکوره اجتناب نماید و اخلاق پسندیده را تحصیل کند و ناپسندیده را از خود دور، روز به روز حالش در ترقی باشد، حسناتش فزاید و سیئاتش مغفور و درجاتش مرفوع و باطنش صافی و قربش به حق وافی و دعایش مستجاب و نفسش مستطاب. بیت: گر چه وصالش نه به کوشش دهند آن قدر ای دل که توانی بکوش»

علامه فیض کاشانی در پایان رساله، ماده تاریخ اتمام آن را به لحاظ ماده و سال عبارت «شهر محرم الحرام» می نویسد که برابر با 1073 هجری قمری است. انتخاب روایت هر باب فقهی از شواهد گویای این نکته است. او احادیثی را که از لقای خداوند، قرب او و رضای حق، سبحانه، سخن می گوید بر روایات فراوانی که از حور و غلمان و میوه های بهشتی گفت وگو می کند، ترجیح می دهد و مخاطب خویش را بر معیار آن احادیث بلند و آسمانی به انگیزش الاهی وا می دارد.

ملای فیض کاشانی از هر فرصتی برای بیان نکته های اخلاقی استفاده کرده است و دفترش سرشار از بینش توحیدی و نگاه عرفانی اوست. چنان که رگه های این نگاه والای عارفانه را در بیشترینه مباحث کتاب حاضر می توان یافت.

نویسنده در آغاز ترجمه ها(به جز ترجمه های تکمیلی و نیز «ترجمه الصیام» و «ترجمه الزکاه») اشعاری در قالب غزل یا قصیده آورده است که بیشتر آن ها با زبانی مناجات گونه پرده از معارف پنهانی موضوعی که رساله بدان پرداخته است، می گشاید و نیز با انگیزشی درونی در خوانندگان زمینه سیر و سلوک آن ها را در راه بندگی خداوند، فراهم می آورد.

نکته قابل توجه این که روزگار علامه محسن فیض کاشانی روزگار اوج استیلای حکومت صفوی است. در این دوران علوم حدیث، تفسیر، فقه و حکمت رونق بسزایی دارد. دانشمندان بزرگی چونان میرداماد- ملاصدرا- محقق سبزواری تا علامه مجلسی در این روزگار می زیسته اند.