نمایش در دوره قاجار

معرفی کتاب

ساختار و صورتبندی کتاب حاضر از سه بخش عمده تعزیه، نمایش سنتی و تئاتر تشکیل میشود.

در یک کلام توان گفت دوره قاجار در نمایش تعزیه پایه ای بلند دارد. در این دوره، تعزیه شکل نهایی نمایشی پیدا میکند و مقامات حکومتی و به ویژه شاه و رجال پیرامون او، با حمایت از آن، در یکدستی و بالندگی آن میکوشند. تعزیه رونق ویژه می یابد و طبیعی است که در این رونق و اعتبار، جهت های گوناگون را تجربه و ترکیباتی تازه پیدا می کند. در این بخش بازسازی و بازنمایی دگردیسی تعزیه از عزاداری صرف به شکل نمایشی آن صورت میگیرد که از لابه لای منابع اصلی بازمانده از این دوره پژوهیده میشود.

اصطلاح نمایش قطع نظر از وسعت معنایی آن و در قیاس با تئاتر (نمایش مدرن)، نمایشهای سنتی را نیز در بر دارد و از این رو برای ایجاز، کلمه تقلید که از آغاز دوره قاجار رواج می یابد، شکل دگرگون شده اعمال و رفتار دلقکان ادوار پیشین بود و یا به هر حال از درون آن سر بر کشید. از اینرو نخستین مبحث این بخش به دلقک بازی اختصاص یافت و سپس مباحثی چون تقلید و سیه بازی (تخته حوضی، رو حوضی)، نمایشهای عروسکی، نمایشهای روایی (نقالی و شمایل گردانی) و نمایشهای شادی آور و نمایشهای آئینی مطرح گردید. در این بخش بازگویی مایه های طبیعی این نوع نمایشها و بازنمایی دگرگونی و دگرسانی آنها به ویژه از دوره مشروطه به بعد مطمح نظر بود.

مبحث تئاتر که بخش سوم کتاب را در بر میگیرد خود عالمی دیگر است که یکسر در اختیار تحصیل کردگان بود و تاثیر و تغییری دیگر در پی داشت و در واقع نتیجه تلاش منورالفکرانی بود که در این عصر برای پیشرفت جامعه میکوشیدند. از اینرو تئاتر محل اجتماع شمار زیادی از تحصیل کردگان میشوذ که نتیجه بلافصل آن زدودن حرمت از جهره نمایش و نمایشگرا در بین گروه های مختلف مردم و مقبولیت بازیگران در جامعه است. تئاتر با جهت گیری های سیاسی و اجتماعی و اصلاحی خود، اصحاب ذوف و هنر را به خود جذب میکند و بر حسب لزوم و ملزومات زمانه وسیله ای برای پیشبرد دستاوردهای گوناگون دوره مشروطه میشود. بخش سوم روایت شکل گیری، بالندگی تئاتر از جوانب مختلف اجرا، بازیگری، نمایشنامه نویسی و غیره است طوریکه از سال ۱۳۰۰ شمسی به بعد تئاتر از مظاهر توسعه و تربیت جامعه میشود و گروه های گوناگون اجتماعی را تحت تاثیر قرار میدهد.

نمایش دوره قاجار مسلزم شناخت سوابق عملی و نظری آن در ادوار پیشین است. در هر جا که لازم آمد، به ویژه در باب تعزیه و بعضی از نمایشهای سنتی، سوابق آنها نیز به ایجار فحص شد تا مقصد نوشتار مشخص باشد. دامنه منابع درباره نمایش دوره قاجار، در هر سه زمینه، وسیع و متنوع است. شاید در میان ممتازترین آنها که معطوف به جزئیات درخوری است، گزارشها و سفرنامه های فرنگیان باشد که مایه های فراوانی از مفاهیم و داده های نمایشی این دوره را در بر دارند. این نوع آثار برای بازسازی حال و هوای نمایشی در ادوار مختلف دوره قاجار کارساز است چون روی سخن آنها بیشتر با عامه مردم و جریان تعزیه در لابلای لایه های گوناگون اجتماعی است. شماری از خاطرات رجال دوره قاجار در باب بعضی از مراحل شکل گیری، اجرا و تکوین نمایشها نکاتی ارزنده دارند و نکته های مبهم آن را روشن میکنند....

در خاتمه هر بخش از کتاب، دو نمونه از برای مستندسازی متن پژوهش انتخاب و به گونه پیوست ضمیمه شده است. در بخش تئاتر، این دو نمونه -دست کم در فن و مفاهیم نمایشی- زبان حال دوره قاجار است. نمایشنامه حسن مقدم بینش آغازین و انجامین مدرنیسم است که در پس تاریخ قاجار موج میزند. نمایشنامه ذبیح بهروز جدی ترین بیان قواعد و غرایز استبداد سنتی قاجارهاست که در قالب طنز بیان میشود. در مسامات هر دو نمایشنامه شکفتگی و روحی تازه احساس میشود که طلوع تئاتر مدرن در ایران را نوید میدهد.