فصوص الحکم (با تعلیقه ابوالعلا عفیفی)

معرفی کتاب

این کتاب از تالیفات عارف نامدار، محمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبدالله بن حاتم طایی مکنی به ابن عربی و ملقب به محیی الدین است وی متوفای سال ۵۴۳ ه.ق می باشد.

فصوص الحکم عنوانی است که به گفته مؤلف، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم برای کتاب برگزیده است. عنوان کتاب مرکب از دو کلمه فص و حکمت است.
ابن عربی انگیزه خود را از تالیف این کتاب اجرای فرمان صریح پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم دانسته است و در حقیقت کتاب را نه از خود، بلکه از پیامبر می داند که در مبشره ای به او داده است تا آن را در اختیار دیگران قرار دهد و آنان را از اسرار موجود در آن بهره مند سازد.

از دید متعارف نیز کتاب فصوص الحکم یکی از عالی ترین آثار موجود در عرفان نظری است، که پاسخگو بودنش به بخشی از نیازهای معرفتی انسان و عدم وجود نظیر و بدیلی برای آن ضرورت تالیف چنین اثری را مسلم می سازد، و از این جهت از جمله آثاری است که از دو ویژگی اساسی در بایستگی تالیف هر اثر برخوردار است یعنی وجود نیازی منطقی و عدم وجود منبعی مناسب که پاسخگوی آن نیاز باشد.

ابن عربی در کتاب فصوص همانند سایر تالیفات خود از زبان رمز استفاده می کند و این مطلب در کنار بیان مباحث به اختصار و نیز عدم تناسب معانی بلند عرفانی با الفاظ و عبارات موجب شده که معانی و مقاصد کتاب به آسانی قابل فهم نباشد که خود یکی از علل پدید آمدن شروح متعدد بر این کتاب است.
او در تبیین مقاصد خود از آیات و روایات بسیاری استفاده کرده و آنها را در راستای یافته های خود تاویل نموده و گاه معانی بسیار بعیدی را از آنها استنباط کرده است.

مباحث کتاب با شیوه ای ابداعی و ابتکاری که با معارف باطنی تناسب دارد تنظیم و تبویب شده و هر قسمت با عنوان «فص» که خود تعبیری است رمزی، مشخص شده و در هر فصی حقیقت پیامبری از پیامبران از آن جهت که مظهر اسمی از اسمای حق است مورد مطالعه قرار گرفته است.
ابن عربی در این کتاب چون دیگر تالیفاتش واردات قلبی و مشاهدات حضوری خود را به قلم آورده و به هیچ وجه در پی اثبات آنها از طریق برهان و استدلال نبوده است. هر چند شارحان آثار و تابعان افکارش کوشیده اند تا هماهنگی عرفان و برهان در مکتب او را به اثبات رسانند که توفیق یا عدم توفیقشان در این زمینه نیازمند بحثی مستقل است.

در تبویب و تنظیم مباحث کتاب فصوص الحکم از روش معمول، یعنی استفاده از عناوینی چون جزء و باب و فصل و امثال آن پیروی نشده و مباحث کتاب با بیست و هفت فص تفکیک گردیده که هر فصی به یکی از پیامبران الهی اختصاص یافته است.
این پیامبران به ترتیبی که در کتاب آمده اند عبارتند از آدم، شیث، نوح، ادریس، ابراهیم، اسحاق، اسماعیل، یعقوب، یوسف، هود، صالح، شعیب، لوط، عزیر، عیسی، سلیمان، داود، یونس، ایوب، یحیی، زکریا، الیاس، لقمان، هارون، موسی، خالد علی نبینا و آله و علیهم السّلام و محمد صلی الله علیه وآله.