دیانت و عقلانیت: جستارهایی در قلمرو دین پژوهی و آسیب شناسی دینی

معرفی کتاب

کتاب دیانت و عقلانیت: جستارهایی در قلمرو دین پژوهی و آسیب شناسی دینی، نوشته رضا بابایی است و در انتشارات ارما منتشر شده است. بنیان کتاب بر «عقلانیت درون دینی» است؛ یعنی نویسنده، اجزای نظری و مناسکی منسوب به دین را به پیش فرض ها، مبانی و مقبولات دینی عرضه می کند تا درنگرد که آیا میان آنها ارتباطات منطقی و ارگانیک وجود دارد یا نه. او به اجمال می پذیرد که پاره ای از باورها و توصیه های دینی، از سنجش های خردبسنده می گریزند، اما اولاً خط قرمز دین خردستیزی است و ثانیاً باورها و رفتارهای منسوب به دین را باید با عقلانیت درون دینی سنجید.

منطق این سنجش و ارزیابی نیز در خود دین صورت بندی می شود، نه در بیرون از آن. بنابراین کتاب از چشم انداز عقل خودبنیاد در دین نمی نگرد، بلکه عقلانیتی را که می توان از طریق انسجام گروی (Coherentism) از باورها و آموزه های کلی دین آموخت، معیار ارزیابی ها قرار داده است.

سخن مولف در فصل نخست کتاب بر این پایه استوار است که تا فهم سنتی از متن دینی تغییر نکند، اصلاحات درون دینی ممکن نیست و اصلاحات فرهنگی نیز در جامعه با موانعی سخت مواجه می شود، و این در حالی است که رسالت این متون در جامعه هدف، اصلاحات فرهنگی بوده است. به عقیده او اگرچه قطار تحولات اجتماعی، منتظر نمی ماند که فهم عالمان دینی از متون تغییر کند، بدون برخی تغییرات در خوانش متن دینی، جامعه باید هزینه بیشتری برای هرگونه تحول و تغییر بدهد.

در فصل دوم، از سیالیت و قابلیت فهم دینی سخن می گوید. همه یادداشت های این بخش، نقدهایی بر قرائت سنتی و رایج از دین است. آسیب شناسی به معنای کشف نابایستگی های نظری و عملی در اندیشه و سیره دینداران، وجه مشترک یادداشت های فصل سوم کتاب است. نویسنده برای آنکه نقدهای خود را در سه فصل گذشته موجه نشان دهد، در فصل چهارم می کوشد که سهم تاریخ را در شکل گیری برخی سنت ها و سیرت ها نشان دهد که گاهی بیش از سهم متون و سیره پیشوایان نخست است. بخشی مهم از این فصل درباره حقیقت عاشورا است.

فصل پنجم کتاب، صبغه ای متفاوت دارد؛ زیرا بیشتر ناظر به پاره ای ظرفیت ها و قابلیت های دین در حوزه معنویت و عرفان است. در این فصل همچنین پاره ای از آموزه های عرفانی، به ویژه از زبان مولانا در مثنوی معنوی، گزارش شده است. بابایی در کتاب دیانت و عقلانیت، بسیار کوشیده است که به زبانی ساده و غیر تخصصی سخن بگوید و جز دو یا سه یادداشت کتاب، به کلی خالی از بحث های پیچیده کلامی یا فلسفی یا فقهی است.

از تقدیم نامه کتاب دیانت و عقلانیت نیز می توان دریافت که انگیزه نویسنده از ورود به مباحث دین شناختی، اصلاحات معطوف به زندگی انسان ها در دنیا و مسیر اصلاح جامعه به سوی هم زیستی و تفاهم و آسودگی بیشتر است. نویسنده رضا بابایی، کتابش را به کسانی تقدیم کرده است که خدا را در محراب خرد می پرستند و نیز کسانی که در کاستن از رنج انسان ها می کوشند.