الفصول فی الطب (المرشد فی الطب)

معرفی کتاب

یکی از آثار ارزشمند رازی کتاب الفصول فی الطب (المرشد فی الطب) است که می‌توان با بررسی آن به گرانبار بودن دانش پزشکی رازی پی برد؛ بلکه به قلّۀ دانش پزشکی عربی به شکل عمومی در سدۀ چهارم هجری (دهم میلادی) رسید؛ ولی این کتاب مهارت علمی رازی را به عنوان پزشک بالینی به خوبی روشن و نمایان نمی‌کند. او در اینجا از گزارش بیماری بیماران به جز یک بار و آن هم کوتاه سخن نمی‌گوید. وی آزموده‌ها و مشاهدات خود را در آن ننگاشته است. او یادداشتهای خود را در تاریخچۀ بیماران که در کتاب‌های دیگر عادت به نوشتن آن داشت تا صورت واقعی و زندۀ بیماری را به تصویر درآورد، در اینجا نیاورده است.

رازی این کتاب را پس از پژوهش‌های گسترده در نوشته‌ها و پس از به دست آوردن تجربۀ بسیار نگاشته است و انتشار آن پس از نوشتن بسیاری از کتاب‌های مشهور دیگر اوست. رازی در این کتاب نام کتاب‌های گذشتۀ خود را چون جامع الکبیر و همچنین کتاب او فی الاستعمال الاسهال فی ابتدا الحمیات و کتاب فی الباه و کتاب الشراب و کتاب دفع مضار الاغذیه و کتاب الشکوک علی جالینوس و کتاب صنعه الطب و کتاب سمع الکیان می‌آورد.

رازی بسیاری از کتابهای مرجع پزشکی را پیش از نوشتن این کتاب بررسی کرده بود، آن است که رازی پزشکان را به بررسی کتاب بقراط در تقدمه المعرفه راهنمایی می‌کند؛ همان‌گونه که به بسیاری از کتابهای جالینوس اشاره دارد؛ از برخی از آنها چون ادوارالحمیات و الادویه المفرده و الازمان الامراض و الاسطقات و البحران و ایام البحران و تدبیر الغذاء فی الامراض الحاده و العلل و الاعراض و حیله البرء و قاطاجانس و کتاب المزاج و کتاب النبض و کتاب التنفس و غیره نام می‌برد. همچنین به کتابهای پزشکان دیگر چون «ارسیلوس» و «اصطفن» و «مغنیس» راهنمایی می‌کند. رازی می‌گوید: شایسته است کتابی را کنار نگذاری مگر آن که بر آن آگاهی یابی و بدانی در آن چیست و نه تنها این بخش (پیشاب) بلکه بخش‌های دیگر را نیز در برمی‌گیرد.

نگارش کتاب المرشد یا الفصول فی الطب هنگامی است که رازی در توصیف کتاب الفصول بقراط می‌گوید: کتابی درهم و بی‌نظم و نارسا از بیان کلیات پزشکی به طور کامل است که نشانی از بالا بودن منزلت پزشکی رازی در آن هنگام بوده است و به قول خود رازی، الفصولش کتابی است ویژه تر، کوتاه تر و در عین حال رساتر از خود کتاب جالینوس. همچنین رازی کتاب خود «الشکوک علی جالینوس» را نوشته و در آن نظرات بی‌شمار خود را در نقد نویسنده (جالینوس) آورده بوده است.

رازی هدف خود را از نگارش المرشد، نقد بقراط می‌داند و می‌گوید: «فصول بقراط را بی‌نظم و ترتیب دیدم. از سوی دیگر در آن به پیچیدگی و نارسایی نویسنده از نام بردن تمامی یا برخی از کلیات پزشکی برخورد کردم. چرا که می‌دانستم چگونه می‌توان این نام‌ها را به خاطر سپرد. این امر مرا وادار کرد که کلیات پزشکی را در اینجا فصل‌بندی کرده بیاورم؛ و همچنین او می‌خواست که کتاب المرشد دربرگیرندۀ خلاصۀ دانش پزشکی به صورت از آن کمک گیرد و این بخشی است که بدون آن هیچ پزشکی پزشک نخواهد شد». او همچنین می‌خواست این کتابش همچون هشدار دهنده و یادآوری‌کنندۀ پایانی یک لیست بلند و بالای این دانش پزشکی باشد.