اخلاق ناصری

معرفی کتاب

اخلاق ناصری کتابی است در حکمت عملی و اخلاق عقلی، تألیف خواجه نصیرالدین طوسی.
این کتاب را مهم ترین رساله در حکمت عملی در دوره اسلامی دانسته اند. کتاب شامل سه بخش اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن است که مطابق با حکمت عملی در فلسفه اسلامی است.
خواجه نصیر این کتاب را برای ناصرالدین عبدالرحیم اسماعیلی نوشت اما پس از سقوط اسماعیلیان، دیباچه ای نو بر کتاب خود نگاشته، توضیح داد که دیباچۀ قدیم کتاب را علی رغم میل باطنی اش نوشته تا جانش در برابر اسماعیلیان در امان باشد.

خواجه نصیر طوسی (متوفی672ق) این کتاب را زمانی نوشت که در دربار اسماعیلیان قُهستان و در خدمت حاکم آنجا، ناصرالدین عبدالرحیم بود. ناصرالدین عبدالرحیم که از خواجه دعوت کرده بود تا به اطرافیان او بپیوندد، از او درخواست کرد تا تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه را به فارسی ترجمه کند.
با توجه به تاریخ اتمام نگارش اخلاق ناصری در پایان یکی از نسخه های آمده (633ق )، می توان گفت که این اثر قدیمی ترین نوشته خواجه است که به دست ما رسیده ، و از آثار ابتدایی دوره پختگی اوست .
خواجه اندکی پیش از سقوط الموت بر اثر یورش مغولان و در زمانی که لشکر هولاکو در حوالی قلعه های اسماعیلیان بود، به خدمت خان مغول رسید (654ق ) و دیباچه ای نو بر اخلاق ناصری نوشت و به هولاکو تقدیم کرد.
خواجه نصیرالدین در مقدمه جدید توضیح داده است که دیباچه قدیم اخلاق ناصری را به رغم خواست خود «جهت استخلاص نفس و عِرض از وضع دیباچه بر صیغتی موافق عادت آن جماعت اسماعیلیان در ثنا و اطرای سادات و کُبَرای ایشان ...» نوشته بوده است ، اما با رهایی از وضع ناپسند قهستان «دیباچه کتاب را که بر سیاقتی غیرمرضی بود، بدل گرداند».

اخلاق ناصری به صورتی که امروزه در دست است ، از بخش اخلاق ، تدبیر منزل و سیاست مدن فراهم آمده است و با بخش حکمت عملی در فلسفه قدیم ، به گونه ای که فیلسوفان دوره اسلامی ، به دنبال سنت ارسطویی طبقه بندی علوم، ترتیب داده بودند، مطابقت دارد.

خواجه در مقدمه اخلاق ناصری توضیح داده است که ناصرالدین محتشم قهستان ، ابتدا از او خواسته بود تا تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه را که به شرح اخلاق عقلی یونانی بسنده کرده بود، به فارسی درآورد، اما از آنجا که در نظر خواجه ، دو فن دیگر حکمت عملی ، یعنی "حکمت مدنی و حکمت منزلی" یا سیاست مدن و تدبیر منزل با گذشت زمان اندراس یافته ، و ابوعلی مسکویه نیز در تهذیب الاخلاق به این دو بخش نپرداخته بود، خواجه با افزودن کلیات این دو حکمت از گفتار حکمای پیشین ، به ویژه ابونصر فارابی ، به "حکمت خُلقی"، علم حکمت عملی را به صورت کامل آورده است .

عمده بخش نخست اخلاق ناصری در «حکمت خُلقی» از کتاب تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه برگرفته شده که مهم ترین کتاب اخلاق عقلی در دوره اسلامی است . همین کتاب را ابوعلی مسکویه بر مبنای ترجمه عربی اسحاق بن حنین از کتاب اخلاق نیکوماخوسی ارسطو و تفسیر فرفوریوس بر این کتاب فراهم آورده است.بنابراین ، بخش عمده حکمت خلقی اخلاق ناصری ، ارسطویی و نوافلاطونی است .

بخش دوم در حکمت منزلی را خواجه از رساله تدبیر منزل نویسنده گمنام نوفیثاغورسی به نام اَبروسُن برگرفته که به زبان عربی ترجمه شده بوده است .

بخش سوم اخلاق ناصری نیز به طور عمده از رساله های فصول المدنی و آراء اهل المدینة الفاضلة فارابی و رساله السیاسة ابن سینا گرفته شده است . این بخش با فصلی در وصایای افلاطون خاتمه می یابد