شکاف معرفت و عمل از منظر آیات

معرفی کتاب

موضوع کفایت معرفت اخلاقی برای عمل یکی از مباحث مهم و تاریخی در اخلاق و مورد نزاع اندیشمندان بسیار بوده است که به صورت مسئله جدی و گسترده طرح اولیه آن در نظریه سقراط و آثار افلاطون بوده است. این نظریه توسط دیگران مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

در حالی که سقراط و افلاطون معتقد بودند که داشتن آگاهی برای اخلاقی بودن و داشتن رفتار اخلاقی کفایت می کند، ارسطو با طرح نظریه ضعف اراده (آکراسیا) و با به میان آوردن عامل میل نفسانی به مخالفت با آن بر می خیزد و شکاف میان معرفت و عمل را در مورد انسان های لجام گسیخته و ناپرهیزگار طرح می کند و از آن نتیجه می گیرد که معرفت اخلاقی نمی تواند برای داشتن عمل و رفتار اخلاقی کفایت کند. طرح نظریه های مهم برای فهم چارچوب مسئله، چالش های آن، فهم موضع قرآنی مسئله و راه حلی که با الهام از آیات قرآن طرح می شود، لازم است.

بررسی نظریه ها نشان می دهد که در مجموع باید موضع شکاف میان معرفت و عمل را قوی تر بدانیم و شکاف معرفت و عمل با شواهدی که برای آن وجود دارد، مورد تأیید قرار می گیرد.
نظریه های اندیشمندان مسلمان نیز نمی تواند رابطه میان معرفت و عمل را به نحو ضروری اثبات نمایند.

در عین حال هر یک از آن نظریه ها- حتی نظریه ارسطو که بر موضع شکاف میان معرفت و عمل اخلاقی است- با ضعف ها، کاستی و مشکلاتی مواجه اند.
بررسی مسئله از منظر آیات نشان می دهد که اگر چه ممکن است از ظاهر برخی از آیات و یا روایات دینی رابطه ضروری میان معرفت و عمل تصور شود، اما آیات صریحی که به شکاف میان معرفت و عمل دلالت دارند، ما را به این نتیجه می رسانند که داشتن معرفت برای اخلاقی بودن انسان کفایت نمی کند.
آیات قرآنی هم بر ناکافی بودن معرفت برای عمل اخلاقی دلالت دارند و هم عوامل ضعف اخلاقی را بر می شمارد.

مهم ترین عوامل ضعف اخلاقی از نظر قرآن، چهار عامل هوای نفس، ضعف اراده، دنیا و شیطان ذکر شده است. با استفاده از آیات قرآن می تواند به راه حلی برای شکاف معرفت و عمل و ضعف اخلاقی دست یافت. نظریه یقین با استفاده از آیات و روایات و عباراتی از اندیشمندان مسلمان، گام اول برای این مرحله است. قدم گذاشتن در این گام از یک سو بازگشت دوباره به نظریه های معرفتی است و از سوی دیگر توجه به متون دینی است که در آنها به مسئله یقین و نقش آن در رفتارهای اخلاقی شده است.

نظریه یقین اگر چه بر نظریه های پیشین برتری دارد، اما همچنان از فقدان جامعیت رنج می برد. ضمن آنکه ما را به نظریه بهتری راهنمایی می کند که نظریه ایمان و گام نهایی است. نظریه ایمان با توجه به مبانی و مقدماتی که در تبیین آن بیان شده است و با توجه به ابعاد معرفتی و روانی که از آنها برخوردار است، می تواند نظریه کاملی برای حل مشکل ضعف اخلاقی و شکاف میان معرفت اخلاقی و عمل اخلاقی باشد. تبیین نظریه با الهام از آیات قرآن و برخی از روایات با روش تحلیل عقلی بیان شده است.