موسیقی و معنویت از دیدگاه عرفان تا قرن هفتم

معرفی کتاب

قدرت موسیقی به درازای حیات بشر است. نظام‌های عرفانی در جهت رشد معنوی انسان و پرورش توانایی‌های روحی و معنوی سالک، از این ابزار بهره برده‌اند. سنت «سماع» به مریدان کمک می‌کند تا از طریق شنیدن، غنای روحی یابند. بحث‌های فراوانی در این‌باره درگرفته است که چه و چگونه باید شنید تا رشد معنوی حاصل آید. عرفا و صوفیه صدای خوش و شنیدن آن را ارج می‌نهادند؛ برخی به استفاده از موسیقی به عنوان یکی از شنیدنی‌های معنویت‌افزا روی خوش نشان دادند و برخی آن را ابزاری عارفانه خواندند. این رویکرد به تدریج در بسیاری از طریقه‌های تصوف رسمیت یافت؛ آنچنان که امروزه استفادۀ معنوی از موسیقی به یک رویه معمول تبدیل شده است.
با وجود افرادی که برای بهبود حالت‌های روحی خود و تجربۀ احساس‌های معنوی از موسیقی بهره می‌برند، برخوردهای سلبی که موسیقی را فاقد این توانایی می‌شمارد در کنار رویکردهایی که از موسیقی و رواج و آموزش آن در همۀ سطوح معنوی دفاع می‌کند، موشکافی موضوع را ضروری می‌سازد. ترسیم مشخصه‌های عرفانی در مواجهه با موسیقی، بر اساس نظرات عرفا و صوفیه به‌ویژه در دوره‌های متقدم، از زیاده‌روی و سهل‌انگاری در این زمینه باز می‌‌دارد و شرایط مطرح در این فضا را برای استفاده از موسیقی و ابزارهایی شبیه به آن باز می‌نماید.
به طور کلی تشریح شرایط کارکرد معنوی موسیقی در دو سطح عمومی و علمی مطرح است. در سطح عمومی، ارتباط انواعی از موسیقی با عرفان و معنویت، توجه دادن به ضرورت دقت در استناد کارکرد معنوی موسیقی به عرفا و نیز لحاظ نمودن مبانی و شرایطی که در فضای عرفانی بر این کارکرد سیطره دارد؛ چراکه تأثیر معنوی موسیقی امری مطلق نیست. اما در سطح علمی، این نوشتار با تمرکز بر موسیقی از جهت کارکرد معنوی آن و با ساختاری نو، به بسط مسائل مربوط به هنر اسلامی با رویکرد عرفانی و بر اساس متون پرداخته است.
در این کتاب با مراجعه مستقیم به نگاشته‌های عارفان پس از جمع‌آوری، دسته‌بندی و مقایسۀ سخنان ایشان، تفسیری معناکاوانه دنبال شده است. این رویکرد، مستلزم نگاهی تحلیلی در کشف مبانی و مقاصد این بزرگان برای پاسخ به پرسش‌هایی بوده است که در کلام اهل تصوف به صراحت جواب نیافته‌اند.
در بخش نخست کتاب نخست سماع و جایگاه و تأثیرات موسیقی بر آن مورد بررسی قرار گرفته و سپس دایرۀ سماع کمی تنگ‌تر شده تا به سماع موسیقی نزدیک‌تر شویم، با مفهوم صدای زیبا مواجه هستیم که افزون بر ارزشی که سماع با خود حمل می‌کند، به خودی خود اهمیت دارد و بخش مهمی از توجیهات عارفان را در اباحه، بلکه استحباب سماع به خود اختصاص داده است. در نهایت نویسنده در این بخش به سراغ موسیقی رفته است.
بخش دوم کتاب اختصاص به بررسی ماهیت و اسباب تأثیر موسیقی بر رشد معنوی دارد. در بررسی اسباب تأثیر موسیقی بر رشد معنوی، سه مسیر اصلی وجود دارد؛ نخست از انتباه معرفتی سخن گفته شده و از مراتب مختلف غفلت و معرفتی که شنونده با موسیقی بیدارگر تجربه می‌کند و رشد می‌گیرد؛ پس از آن از نقش موسیقی در برانگیختن شوق به تعالی بر اساس معرفت شنونده، که گاهی در عشق محبوب ازلی متجلی است و گاه به دلیل نقص معرفتی به حیرت می‌انجامد. سرانجام تأثیر معنوی موسیقی در انقطاع پی گرفته شده است؛ چه آنگاه که به عنوان رخصتی در میانۀ ریاضت‌های سلوک مورد توجه است و سالک را برای نجات از هلاکت به آسایش و استراحت فرا می‌خواند و چه آنگاه که شنونده را از تعلقاتش رها می‌سازد و قلب او را برای مشاهدۀ حقایق باطنی، پاکی و شفافیت می‌بخشد. ابعادسه‌گانۀ ماهیت و این سه‌گونه اسباب تأثیر در این بخش مورد بررسی قرار گرفته است.
شرایط سماع معنوی که در آثار صوفیه ذکر شده، به شدت پراکنده است و از انسجام خاصی برخوردار نیست. در بخش پایانی کتاب، پس از بازگفتن شرایط شنونده، به ترتیب از تهذیب و معرفت و سپس خوب شنیدن و به وقت شنیدن سخن گفته شده است. سپس از نوع موسیقی و آلات موسیقی و سرانجام شرایط مربوط به ضلع سوم یعنی نوازنده در کنار شرایطی که برای محیط مناسب ذکر شده، مرور شده است.