سرمایه ‌داری پلتفرمی: چگونه سرمایه ‌داری جدید خود را با پلتفرم ها، استارتاپ ‌ها و اقتصاد دیجیتال بازتولید می‌ کند؟

یادداشت مترجم:

بگذارید با طرح چند سؤال شروع کنم:
آیا در جهان پلتفرم ‌ها و رسانه‌ های اجتماعی، رویکردهای استثماری و پسااستعماریِ نظام جهانی سرمایه ‌داری ادامه خواهد داشت؟ در این صورت، سرمایه ‌داری جهانی چگونه خود را در شکل ‌های جدید بازتولید می ‌کند؟ و نهایتاً اینکه اقتصاد دیجیتال و پلتفرم ‌ها، چگونه بحران‌ های سرمایه ‌داری را مرتفع ساخته ‌اند و هم‌ زمانْ چه پیامدهایی برای انسان ‌ها داشته‌ اند؟

کتاب سرمایه‌ داری پلتفرمی اثر نیک سِرِنیک سعی کرده است که در پاسخ به این پرسش‌ ها تأمل کند و بسیاری از پیش‌ فرض‌ ها را به چالش بکشد. قصد من از ترجمه این کتاب نیز شالوده ‌شکنی بسیاری از پیش ‌فرض‌ هایی است که این روزها شنیده می‌ شود و هرگونه مخالفت با آن نیز با عکس‌ العمل‌ های غیرمنطقی مواجه می ‌شود. در حالی ‌که ما با حقایقی غیرقابل ‌انکار روبرو هستیم و شواهد بسیاری نشان می‌ دهد که بسیاری از فناوری ‌های اطلاعاتی جدیدْ تنها در جهت تداوم سلطه سرمایه‌ داری شرکتی و حل بحران ‌های سرمایه‌ داری نظام جهانی عمل کرده ‌اند. در واقع، می ‌توان این ادعا را طرح کرد که اقتصاد جدید به‌ واسطه رسانه ‌های اجتماعی و پلتفرم ‌های فناورانه، تأثیر شگرفی بر نظام ارتباطات اجتماعی داشته است و به ‌نوعی می‌ توان سخن از سرمایه‌ داری جدید و نظام جهانی مبتنی بر آن به میان آورد.

بنابراین کتاب حاضر می ‌تواند علاوه بر ایجاد شناخت جهان پلتفرمی معاصر، تجربه‌ ای انتقادی نیز برای وضعیت امروزین جامعه ما در حیطه پلتفرم ‌های اجتماعی به ارمغان آورد. خصوصاً در جایی که نویسنده بر «پلتفرم ‌های عمومی» و «مشارکتی» تأکید می ‌کند و آن را راه برون ‌رفت از وضعیت فعلی می‌ داند. به نظر می ‌رسد که بازخوانی تجربه پلتفرم‌ های جدید، رسانه ‌های اجتماعی و اقتصاد دیجیتال و مخاطراتش برای ما ایرانیان نیز حاوی درس‌ هایی باشد. درس‌ هایی که عرصه سیاست‌ گذاری فرهنگ، اقتصاد و فناوری ما به‌ وضوح با آن روبرو است و می ‌تواند شناختی جامع به ما در برابر پلتفرم‌ های «نظام جهانی شبکه» به دست دهد. همچنین آنانی که این روزها در مورد «شبکه ملی اطلاعات» سخن می‌ گویند نیز نیازمند شنیدن بحث‌ های کتاب حاضر هستند. زیرا ما اکنون در موقعیت سلطه نظام جهانیِ شبکه قرار داریم و به ‌واسطه این تسلط، بحران ‌هایی پیش روی ما قرار دارد. آن ‌چنان‌که از یک‌ سو، به‌ واسطهٔ قدرت کلان ‌داده ‌ها و زیرساخت شبکه، با وضعیتی پسااستعماری روبرو هستیم و از سوی دیگر، از پیامدهای منفی ادغام در اقتصاد جهانی دیجیتال و پلتفرم ‌ها در امان نیستیم یا اساساً از آن اطلاع نداریم.

نکته برجسته دیگر این کتاب را می ‌توان در بازخوانی تجربه بحران اقتصادی سرمایه ‌داری و نقش اقتصاد دیجیتال و پلتفرم‌ ها در برون ‌رفت از آن دانست. بحرانی که ناشی از انباشت پول و سرمایه نقدی بود و جایی برای هزینه ‌کرد آن وجود نداشت. به نظر می ‌رسد که این بازخوانی نیز می ‌تواند کمک شایانی برای فهم وضع امروزین اقتصاد و رشد پلتفرم‌ ها در جامعه معاصر ما کند. زیرا اکنون یکی از بحران ‌های اصلی اقتصاد داخلی ما نیز همین انباشت پول است. سِرِنیک در این زمینه، رویکرد «ارزش - دارایی کینزی» را نقد کرده و آن را خلاف روند واقعیِ تولید تلقی می‌ کند. رویکردی که دارایی ‌ها را به ‌سوی «ارزش نام‌ های تجاری» (برندها) می ‌برد و توهمی از ارزش برای سرمایه‌ گذاران می ‌سازد. این روزها، این رویکرد دقیقاً در اقتصاد جدید داخلی ما نیز بروز کرده است. آن ‌گونه که سرمایه ‌گذاران زیادی به سراغ استارتاپ ‌های فناورانه و پلتفرم‌ های اجتماعیِ خدمات (فروشگاه ‌های اینترنتی، تاکسی اینترنتی، ارسال غذا و …) رفته‌ اند و ضمن پذیرش سرمایه ‌گذاری خطرپذیر، «نام ‌های تجاری» این پلتفرم ‌ها را واجد ارزش‌ ‌های نجومی تلقی کرده‌ اند. به‌ گونه ‌ای که روند تولید کالا و خدمات بسیاری از پلتفرم‌ های داخلی مانند نمونه ‌های خارجی، زیان‌ ده محسوب می‌ شوند؛ اما توهمی از ارزش بالای نام تجاری آنان ایجاد شده است. در واقع، بازخوانی تجربه کنونی و آینده ‌ای که نویسنده کتاب از این نام‌ های تجاری پرطمطراقْ در حوزه پلتفرم‌ ها و اقتصاد دیجیتال به نمایش می‌ گذارد می‌ تواند ما را به تأمل وا‌دارد. اینکه آیا ما مسیر درستی را انتخاب کرده ‌ایم و پیامدهای هر عکس‌ العملی در برابر این نوع از اقتصاد جدید چیست؟ همچنین می‌ توانیم به این پرسش ‌ها پاسخ دهیم که چه گزینه ‌هایی پیش روی اقتصاد دیجیتال داخلی ما وجود دارد؟ آیا می‌ توان از پلتفرم‌ های داخلی سخن گفت و یا باید در نظام جهانی پلتفرم‌ ها ادغام شویم؟ همچنین در صورت ادغام چه پیامدهای مثبت و منفی و چه مخاطراتی پیش روی ما قرار دارد؟ ضمن اینکه نمی‌ توان از مسئله «زیرساخت» به‌ راحتی رد شد. آن‌ چنان ‌که در این کتاب نیز اشاره می ‌شود که مهم ‌ترین پلتفرم ‌های جهانی به سراغ زیرساخت‌ های اساسی برای ذخیره ‌سازی، استخراج و تحلیلِ اطلاعات خود رفته ‌اند. همچنین نویسنده در بخش دیگر به «ایجاد حصار» در پلتفرم ‌ها سخن می‌ گوید. اینکه پلتفرم ‌ها سعی می‌ کنند با ارائه خدمات کامل و جامع در درونِ پلتفرم خود، کاربران را از دیگر پلتفرم ‌ها بی ‌نیاز ساخته و رقبا را کنار بزنند. حال سؤال این است که آیا این راهبرد می ‌تواند ما را در سامان‌ دهی وضعیت پلتفرم‌ های داخلی یاری دهد و احیاناً چه درس‌ هایی برای موقعیت معاصر ما دارد.

خلاصه اینکه؛ این کتاب به‌ صراحت به نقد شیوه‌ های تولید جدید سرمایه ‌داری و نظام جهانیِ شبکه می‌ پردازد و در اسطوره‌ های اقتصاد امروز یعنی؛ اقتصاد پلتفرمی، شرکت‌ های استارتاپی، و … تشکیک ایجاد می ‌کند و نشان می ‌دهد که چگونه سرمایه ‌داری با طرح اقتصاد دیجیتال، استثمار را گسترش داده و بحران‌ های خود را مرتفع ساخته است. بنابراین فهم این فرایندهای پسااستعماری و استثماری جدید برای ما که داعیه رهبری حلقه تضعیف‌ کننده نظام جهانی و سرمایه ‌داری را داریمْ امری الزامی است تا اقتضائات و پیامدهای اقتصاد دیجیتال بر عناصر مرکزی گفتمان خود را درک کنیم.