آزمون خواص در حکومت اسلامی: بررسی لغزش خواص از صدر اسلام تا انقلاب اسلامی ایران

پیشگفتار کتاب را در زیر مطالعه می فرمایید:

حجم بسیار وسیع و چشم گیر یکتا کتاب تحریف نشده آسمانی به حوادث تاریخی که بعضاً تکراری به نظر می رسد اختصاص یافته است. قرآن کریم پس از نقل حوادث تلخ و شیرین زندگی حضرت یوسف(علیه السلام) راز بیان سرگذشت پیامبران در این کتاب آسمانی را چنین بیان می فرماید:
«لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لأولِی الألْبَابِ؛[1]
همانا داستان های زندگی آنان، مایه عبرت صاحبان عقل و خرد می باشد».

این آیه شریفه از دو راز مهم در تاریخ پرده بر می دارد:
نخست آنکه رمز نقل های زیاد تاریخیِ قرآن مجید از سرگذشت پیامبران تا اقوام و شخصیت های مثبت و منفی، خاصیت ویژه و مهم عبرت آموزی آنها است، عبرت نوعی انفعال قلبی است نه ذهنی، به دیگر سخن عبرت در، دل جوانه می زند. بنابراین تاریخ عنصری باور ساز است و ایمان انسان را تقویت می کند و از آنجا که ایمان نیروی محرّک آدمی است، نقشِ خطیر و هنرِ ممتاز تاریخ را در میان منظومه معارف و دانش های بشری روشن می کند. و معلوم می شود خداوند متعال با یاد آوری و ذکر سرگذشت پیشینیان، باورهای حق را جرعه جرعه در پیاله دل انسان ها می ریزد و از این رهگذر ایمان انسان را به خدا، پیامبران، عالم غیب و معارف حقه تقویت می کند. اگر در قرآن مجید ده ها برهان در باب اثبات وجود خدا و توحید ذات ربوبی اقامه می شد، هرگز کارایی نقل داستان حضرت ابراهیم (ع) با نمرود، موسی با فرعون و حضرت یوسف با برادران حسودش را در تقویت ایمان به خدا و القای روحیه توکل و اعتماد به حضرت حق نداشت.

راز دومی که این آیه شریفه بدان اشاره می کند و با بیان آن معمایی را که برای اکثر آشنایان با تاریخ مطرح می شود حل می نماید این است که هرچند مطالعه، به ذهن سپردن و آموختن گزاره های تاریخ امری آسان و شیرین است، اما عبرت آموزی از تاریخ، کارِ ظریف و محتاج تدبّر و نگاهِ حکیمانه است، از این رو خداوند می فرماید: تنها صاحبان عقل ناب، به تعبیر قرآن (أولِی الألْبَابِ) می توانند با تیزبینی و دقّت، فرازهای حساس تاریخ امت ها و اقوام پیشین را تحلیل، علل پیروزی ها و رموز ناکامی هایشان را ریشه یابی نمایند، از آنها عبرت گرفته و از چند راهی های زندگی خویش با چراغ راهنمای تاریخ عبور کنند.

از این رو، بر جامعه مؤمن و هوشمندِ اسلامی ایران واجب است با هوشمندی، تدبر و نگاه فکورانه در پیشینه امت اسلامی درنگ کنند و همواره زمان خویش را با گذشته مقایسه کرده و در صفحات تاریخ، نسخه های مشابه عصر خویش را جستجو نموده، شرایط عهد خویش را با آن مقایسه نمایند و از آن عبرت آموخته، رمز موفقیت و شکست شان را به دست آورده، خطاهای آنان را تکرار ننماید. براین اساس با توجه به شباهت های فراوانِ دوران ولایت حضرت آیت الله العظمی خامنه ای با زمانه حاکمیت امیرالمؤمنین؟ع؟ شایسته است جامعه اسلامی ما بیش از پیش زوایای جامعه امروز و حکومت علوی را مورد مطالعه قرار دهد و عوامل تضعیف اقتدار آن را مورد بررسی قرار دهد و از این رهگذر برای عبور از بحران های موجود در جامعه اسلامی ایران بهره مند گردیده و بصیرت و آگاهی خویش را تقویت کند. از این رو در این نوشتار نقش خواص در ایجاد بحران در حکومت امیرالمؤمنین؟ع؟ بررسی قرار گرفته است؛ به امید اینکه مایه عبرت نخبگان سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه اسلامی ایران باشد، إن شاء الله.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرمایند:
«استدل علی ما لم یکن بما قد کان…؛[2]
بر پایه رویدادهای گذشته، درباره آینده استدلال کن».

و در جای دیگری فرمودند:
«واعتبر بما مضی من الدنیا ما بقی منها فإنّ بعضها یشبه بعضاً و آخرها لاحق باوّلها؛[3]
قبل از ورود به مباحث، توجه به نکات زیر ضروری است:

1- در نگاه تاریخ تطبیقی صدر اسلام با انقلاب اسلامی ایران سه دیدگاه مطرح می باشد؛ طبق دیدگاه اول اساساً تطبیق تاریخ صدر اسلام با تاریخ انقلاب اسلامی عملی نادرست است. تمایزهای آشکاری میان چهره ها و شرایط زمان صدر اسلام با زمان حاضر وجود دارد مانند اینکه اهل بیت؟ع؟ به عنوان رهبران دینی صدر اسلام، معصوم بودند ولی، ولی فقیه معصوم نیست، مردم صدر اسلام بی سواد، بیابانی و جاهل بودند ولی مردم ما تحصیل کرده، با فرهنگ و روشن هستند، در صدر اسلام مردم به حقوق شهروندی و انسانی خود آگاه نبودند ولی امروزه مردم از حقوق شهروندی و انسانی خود آگاهی یافته اند و آن را مطالبه می کنند. گرچه هر یک این تمایزها جای بحث و بررسی دارد؛ اما اگر بنا باشد با چنین استدلال هایی باب مطالعات تطبیقی تاریخ را مسدود کرد در آن صورت باید گفت اگر چنین است چرا قرآن مجید به عنوان کتاب هدایت بشر، آیات زیادی را به نقل حوادث تاریخ، لغزش ها و پایمردی های چهره ها اختصاص داده است؟ و چنانچه که گذشت علی؟ع؟ فرمود این داستان ها مایه عبرت بشر است. بی گمان عبرت گرفتن از سرگذشت پیشینیان فرع بر این نکته است که تاریخ تکرار پذیر است و آنچه موجب اوج و حضیض امت های گذشته شده امروز و فردا نیز می تواند عامل رشد و سقوط امت های حاضر و آینده گردد. از لحاظ عقلی نیز می توان گفت از آنجا که انسان ها بازیگران اصلی عرصه تاریخ و دارای ماهیت مشترک و دو گرایش شیطانی و رحمانی می باشند، فراخور ظرفیت هایشان به صورت طبیعی کنش ها و واکنش های مشابهی در برابر امور مادی و معنوی نشان می دهند. همواره وقتی دعوت حق یا باطل مطرح می شود برخی به سوی حق می گرایند، و برخی به سوی باطل؛ بعضی مدتی با حق سر می کنند بعد دست به خیانت زده به باطل می گرایند برخی مدتی با باطل همراهی می کنند ولی ناگهان توبه کرده به حق می گرایند. بنابراین نفی صد در صد تاریخ تطبیقی به هیچ وجه قابل قبول نیست.

در برابر دیدگاه فوق نظر متضادی مطرح است که می گوید آنچه در صدر اسلام گذشته، دقیقاً در آینده تکرار می شود، حوادث جامعه کنونی بعینه حوادث صدر اسلام را تداعی می کند و خواص امروز در تمام جه ات مانند خواص صدر اسلام هستند و هیچ تمایزی با آنان ندارند مگر در اسم و نام پدر و مادر. این دیدگاه نیز قدری افراطی است زیرا انسان ها طبایع و روحیات متمایزی دارند، برخی زود عصبانی می شوند برخی دیر، برخی شجاعند و برخی ترسو، برخی اهل استقامت هستند ولی برخی دیگر همت کوتاهی دارند، برخی از جوامع زیرک و بصیر هستند ولی برخی جوامع دیگر خفته و کم بصیرت به شمار می آیند. بنابراین تطبیق دقیق برخی از اشخاص امروز با شخصیت های صدر اسلام عملی نادرست و غیر علمی است و خلاف واقع است.

اما دیدگاه سوم می گوید تاریخ تطبیقی در صورتی علمی، پسندیده و مفید است که حساب شده و همراه با در نظر گرفتن شرایط باشد. به عنوان نمونه وقتی موضع گیری شخصیتی از شخصیت های امروز با رجلی از رجال صدر اسلام مقایسه می شود باید وجه شباهت و مقایسه دقیقاً روشن شود؛ مثلاً اگر بین فتنه سقیفه در صدر اسلام با فتنه انتخابات سال هشتاد و هشت مقایسه می شود دقیقاً روشن شود وجه تشابه آنها در امری بنام گریز از ولایت و عصیانگری از سفارش اسلام در مدیریت جامعه اسلامی است. یا اگر شخصی با طلحه و زبیر و سعد بن ابی وقاص مقایسه می شوند دقیقاً روشن شود در چه جهت آنها با هم شباهت دارند. آیا در امر ثروت اندوزی شبیه یکدیگرند یا در امر پیمان شکنی با ولی امر مسلمین یا گرویدن به تساهل و تسامح دینی. در صورت روشن شدن محور مقایسه، میزان علمی بودن و درستی این مقایسه روشن خواهد شد و زمینه عبرت آموزی و درس گرفتن از تاریخ مهیا می گردد. به نظر می رسد این دیدگاه متعادل و مفید بوده و اجرای آن برای هدایت و روشنگری در جامعه، امری اجتناب ناپذیر است.

2- نکته دوم اینکه افزون بر مسئله فوق به این نکته نیز باید توجه داشت، شباهت نیز درجاتی دارد برخی مواقع شدت شباهت بین دو پدیده بسیار زیاد است و برخی مواقع متوسط و یا کم است، ما معتقدیم انحراف های پدید آمده در جامعه ایران بعد از رحلت امام راحل کپی کم رنگی از انحراف های صدر اسلام بوده است و از همین روست که مانند صدر اسلام اصالت انقلاب اسلامی از میان نرفته، شاهد گویایش بقای خشم دشمنان انقلاب ایران نسبت به آن است؛ یعنی در صدر اسلام انحراف ها به مانند زهر، بخش های مهمی از نهال غرس شده توسط رسول اکرم؟ص؟ را خشکاند و رهبران معصوم و جانشینان بر حق رسول خدا؟ص؟ کاملاً حذف و ترور شدند ولی بعد از رحلت حضرت امام؟ره؟ حاکمیت ولایت فقیه زایل نشد. علت اصلی مصون ماندن جامعه ما از انحرافات و توطئه های دشمنان انقلاب و کارگر افتادن توطئه های دشمنان اسلام بعد از رسول خدا؟ص؟ بیداری و بصیرت مردم بود؛ یعنی مردم ایران بصیرت بیشتری نسبت به مسلمانان صدر اسلام دارند وگرنه رهبری دینی در صدر اسلام در اوج بصیرت و شجاعت و علم و ایمان قرار داشت؛ اما مردم از خود ضعف نشان می دادند و به رهنمودهای امیرالمؤمنین؟ع؟ عمل نمی کردند. بجای اینکه آن حضرت را بر مسند حکومت بنشانند به دست آن بزرگوار بیل داده، آن را به مزارع و نخلستان ها می فرستادند و هنگامی که به ناچار حکومت را به آن حضرت سپردند از دستوراتش سرپیچی کردند. شاید یکی از علل اساسی بیداری ملت ایران علاوه بر هوشمندی ذاتی، پندگرفتن از تجربیات صدر اسلام و حوادث تلخ بعد از رحلت نبی اکرم؟ص؟ و محنت های پدید آمده بعد از غروب آفتاب عمر آن حضرت بود.

با توجه به نکات فوق در این کتاب به مقایسه تطبیقی مسئله ناگوار لغزش خواص در صدر اسلام و انقلاب اسلامی ایران می پردازیم و سعی می کنیم به حول و قوه الهی زمینه ها، مصادیق و پیامدهای تلخ آن را متذکر شویم.
أعاذنا الله و إیاکم إن شاء الله تعالی

[1]. یوسف، آیه 111٫
[2]. نهج البلاغه، نامه 31٫
[3]. نهج البلاغه، نامه 69٫