گامی به سوی علم دینی - جلد دوم: روش بهره گیری از متون در علوم اجتماعی

معرفی کتاب

این نوشتار، جلد دوم از کتاب گامی به سوی علم دینی و حاصل مرحله دوم از طرح پژوهشی (علم دینی) است. در مرحله اول طرح که حاصل آن با عنوان گامی به سوی علم دینی (1): ساختار علم تجربی و امکان علم دینی، است در سال 1384 از سوی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به چاپ رسید، به امکان سنجی تحقق علم اجتماعی اسلامی با رویکردی فلسفی به طور خاص از منظر فلسفه علوم اجتماعی پرداخته و چشم انداز کلی چنین علمی ترسیم شده است.
در این مرحله تلاش شده تا روش به کارگیری گزاره های متون دینی در هر یک از جنبه های گوناگون فعالیت علمی شامل تدوین چارچوب فراتجربی تحقیق، تعریف و پردازش مفاهیم، فرضیه سازی، نظریه سازی در شکل های مختلف تبیینی، تفسیری و انتقادی یا هنجاری مباحث مربوط به سیاستگذاری به طور عملیاتی در قالب نمونه های روشن نشان داده شود.

تحقق اندیشه علم اجتماعی اسلامی بر پایه دو رکن اصلی استوار است: تنقیح مبانی فلسفی این علم، و شرح و بسط روش تحقیق آن به طور عملیاتی.

این کتاب با این پیش فرض که مباحث علم دینی در سه دهه اخیر عمدتا به رکن اول پرداخته و به دلیل کم توجهی به رکن دوم، زمینه شکوفایی اندیشه مزبور را فراهم نکرده اند، بیشتر به بررسی رکن دوم می پردازد. بدین منظور، سه محور برای مباحث کتاب در نظر گرفته شده است:
1) تنظیم مباحث پارادایمی علم اجتماعی اسلامی به عنوان چارچوبی فلسفی برای مباحث مربوط به روش این علم؛
2) ارائه تصویری روشن از اقسام گوناگون گزاره های متون دینی با توجه به جایگاهی که هر یک در فرایند فعالیت علمی دارد؛
3) توضیح عملیاتی و مرحله به مرحله روش به کارگیری گزاره های متون دینی در بخش های مختلف فعالیت علمی، شامل تدوین چارچوب فرا تجربی تحقیق، تعریف و پردازش مفاهیم، فرضیه سازی، نظریه سازی تبیینی، تفسیری و هنجاری و مباحث مربوط به سیاست گذاری.

مباحث این کتاب در دو فصل و نه مبحث تنظیم شده است: مبحث اول و دوم کتاب با عنوان مکرر پارادایم علم اجتماعی اسلامی به محور نخست از محورهای بالا و مبحث سوم با عنوان تقسیمات گزاره های متون دینی به محور دوم می پردازد. محور سوم نیز که شامل مباحثی راجع به تدوین چارچوب فراتجربی تحقیق، تعریف و پردازش مفاهیم، فرضیه سازی، نظریه سازی و سیاستگذاری است، در مبحث های چهارم تا نهم پیگیری شده است.

در ضمن، به منظور نزدیک شدن هر چه بیشتر به هدف کتاب، یعنی معرفی ابعاد روشی علم اجتماعی اسلامی، در هر یک از مبحث های چهارم تا نهم کتاب پس از طرح مباحث اصلی، کادر جداگانه ای با عنوان (نمونه) افزوده شده و در آن به تطبیق نکات روشی مطرح شده در متن در قالب نمونه ای مشخص و عملی پرداخته شده است. نمونه ها از حوزه مباحث خانواده و زنان انتخاب شده اند.

در بخشی از این کتاب آمده است: «در الگوی نظریه پردازی قیاسی، محقق علم دینی پس از تأمل و تدبر در برخی گزاره های دینی و بر محور مسئله ای که در ذهن دارد، موفق به استنباط یک طرح اولیه نظری می شود و پس از پردازش آن در قالب یک مدل نظری و با استفاده از زبان نظریه پردازی، در گام بعد، به جستجوی وسیع در گزاره های متون دینی به منظور استخراج مصادیق و فرضیه های آن نظریه می پردازد. پس از تکمیل این مرحله است که امکان طراحی مدل های تجربی ناظر به واقعیت عینی و قابل آزمون تجربی فراهم می شود.»