اسلام گرایی در مصر (پژوهشی در تفکر و عملکرد جماعت اسلامی مصر)

معرفی کتاب

کتاب حاضر در نگاه اول در پی آن است که اسلام گرایی یکی از مهم ترین پدیده های سیاسی و اجتماعی عصر حاضر است و بیش از آنکه معلول عوامل اجتماعی و یا اقتصادی باشد،از مایه های فلسفی و عرفانی برخوردار است. در مباحث این کتاب، جنبش اسلامی در مصر با تأکید بر فعالیت سازمان جماعت اسلامی بررسی شده است و توجه عمده نویسنده به نمودهای توحیدباوری و معاداندیشی این سازمان است. در پی آن، شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هم به عنوان عواملی مؤثر در تشریح جنبش اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.

بنابراین، به اعتقاد مولف، در این اثر برای شناخت بهتر جنبش اسلامی مصر باید به شکلی جدی تر به ابعاد دینی و اعتقادی آن پرداخت و علت گرایش طبقات مختلف مردم- به خصوص محرومان به مبارزات سیاسی و همچنین ستم ستیزی های اجتماعی را، در قالب باورهای دینی و احساس مسئولیت انسان در برابر خدا دانست.

کتاب حاضر در هجده عنوان تنظیم شده است که در مدخل تحلیلی آن می خوانیم: وقوع رنسانس در اروپا به نحوی آغاز جریان دین زدایی در این قاره محسوب می شود، دینی که باید بر مبنای نحوه حاکمیت کلیسا در قرون وسطی به آن نگریست.

به اعتقاد مولف، در طول سال های مدیدی که حکومت استبدادی کلیسا، عملکرد خشونت بار و فجیعی را در بین ساکنان اروپا به نمایش گذاشته بود، مردم و اندیشمندان- قربانیان اصلی استبداد دینی قرون وسطی بودند در پی یافتن راه هایی برآمدند که هدف از دست یابی به آن ها، فردی ساختن دین و اندیشه های دینی و حذف آن از صحنه های اجتماعی بود، خواستی که با رنسانس تحقق یافت.

مبحث فوق بر این نکته تاکید دارد که این تغییر و تحولات عمیق، اسباب بروز اندیشه های تازه و نوین را پدید آورد و مسیر حرکت فرهنگ و تمدن را در اروپا دگرگون ساخت و زمانی این تحولات صورت می پذیرفت که ممالک اسلامی- برخلاف سوابق درخشان علمی و فرهنگی- به دلیل وجود کشمکش های سیاسی و نظامی، از آنچه در جهان غرب به وقوع می پیوست، بی اطلاع بودند و از طرفی، حاکمیت سلاطین فاسد و خودکامه، بنیان های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ترقی توسعه را سست گردانید. تداوم این روند در طی قرون متمادی موجب اقتدار روز افزون کشورهای اروپایی و ضعف و فتور کشورهای اسلامی شد به نحوی که دست اندازی ها و تجاوزات غرب علیه سرزمین های اسلامی شدت یافت.

نکته قابل توجه در این میان این است که، هرگاه حرکتی واقعی و مردمی با شرکت توده های مردم آغاز شد و شعاع آن از محدوده نخبگان تحصیل کرده فراتر رفت، بیش از آنکه جنبه ناسیونالیستی یا اقتصادی به خود بگیرد، به صورت اسلامی تجلی نموده است. در این مسیر، مصر به عنوان کشوری مسلمان یکی از این کانون های ویژه بود که مورد توجه قرار گرفت، وجود دانشگاه الازهر در این کشور به زمان فاطمیان بازمی گردد. ضمن اینکه ناپلئون بناپارت از جمله حکمرانانی بود که خیلی زود به اهمیت مصر واقف شد و آن سرزمین را به تصرف خود درآورد.

در ادامه آمده است تأسیس دانشگاه دارالعلم در قاهره توسط فرانسویان، مقدمه ای برای ورود فرهنگ غرب به این کشور شد. سپس سوریه و لبنان نیز در معرض هجوم مسیونرهای مسیحی و فرهنگ غرب قرار گرفتند. همچنین آمده است: به وجود آمدن دولت اشغال گر اسرائیل و وقوع جنگ اول اعراب و اسرائیل در سال 1948 و شکست اعراب در آن جنگ نشان داد که اعراب تا چه اندازه در جهان معاصر تنها و رها شده هستند. در این زمینه، تشکیل سازمان اخوان المسلمین مصر که در سال 1928 توسط استاد حسن البنا در شهر اسماعیلیه پایه گذاری شد پاسخی بود به روند سلطه جویی غرب در جهان اسلام و خصوصاً کشور مصر، هر چند به باور نویسنده این سازمان با طرح مبهم و کلی حکومت اسلامی نتوانست کاری از پیش ببرد، اما به عنوان یک حرکت و شروع قابل توجه محسوب می شود.

بر اساس شاهدی که در کتاب آمده است، اعضای داوطلب خدمت در اخوان المسلمین، مدتی در فلسطین به همراه رزمندگان این کشور به جنگ علیه رژیم صهیونیستی پرداختند تا اینکه «حسن البنا» توسط پلیس مخفی مصر ترور شد. بعد از حسن البنا، قاضی الهضیبی، پس از یک دوره انتقال رهبری توسط صالح عشماوی، مرشد عام اخوان المسلمین و جانشین وی گردید اما به علت اتخاذ شیوه های لیبرالیستی و محافظه کارانه وی، هیچ گام مثبتی جز تشدید اختلاف میان اعضای سازمان برداشته نشد. در 25 ژوئیه 1952 نیز که کودتای افسران آزاد در مصر به رهبری جمال عبدالناصر باعث سقوط ملک فاروق از مسند قدرت گردید، باز هم امکانی برای هماهنگی میان اخوان المسلمین و حکومت ناصر به وجود نیامد. تا آنجا که در سال 1954 انحلال اخوان المسلمین آخرین مانع کسب قدرت مطلقه ناصر محسوب می شد. در قسمت آخر مدخل تحلیلی به پیروزی انقلاب اسلامی ایران پرداخته شده است.

در بخش بعدی کتاب حاضر تحت عنوان «شرایط نوین بازخیزی اسلامی در مصر» ضمن پرداختن به انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر مصریان، آمده است، دولت های حاکم بر مصر و رژیم پهلوی در ایران، در چند بحران مشابه نظیر: بحران هویت، بحران مشروعیت، بحران اخلاقی و بحران اقتصادی، دست و پا می زدند که آن ها را وادار می کرد برای جلوگیری از نابودی خویش به سرکوب ملت هایشان بپردازند. به نقل از کتاب، رفتار هنرپیشه گونه سادات و عملکرد ضداخلاقی وی و همسرش جیهان سادات و خانواده وی موجب آن شد که او به لحاظ اخلاقی مورد اتهام و تنفر افکار عمومی مردم مسلمان مصر و مسلمانان جهان قرار گیرد. در آخر این بخش به این مطلب اشاره شده است که انحطاط فرهنگی و اخلاقی شدید نیز که به دنبال انحطاط اقتصادی به وجود آمده بود، به مرور مردم مسلمان مصر را به چاره جویی وا می داشت چاره ای که نه سوسیالیستی و شرقی باشد و نه بر مبنای سرمایه داری مهاجم غربی.

به باور نویسنده اقدام خالد از دو جهت قابل توجه بود: اول آنکه جنبش اسلامی مصر، پس از دو دهه رویارویی نافرجام با رژیم حاکم و تحمل اعدام ها و فشارهای ظالمانه توانست ضربه ای مهلک بر رژیم وارد سازد ولی دومین مسئله آن بود که از لحظه ترور سادات به بعد، آنچنان دستگیری ها و سرکوب مسلمانان انقلابی شدت گرفت که باعث کنترل جدی حرکات و برقراری حکومت وحشت و سپس شکست طرح انقلاب اسلامی در آن سرزمین گردید.

بخش بعدی به تشکل های اسلامی در مصر اختصاص دارد نظیر اخوان المسلمین که تحت رهبری شیخ عمر تلمسانی قرار داشتند. از دیگر تشکل ها صرفی ها بودند که حتی رهبری آنان نیز از طرف حکومت انتخاب می شد و به عبادت آمیخته به خرافات مشغول بودند و مؤسسه الازهر واوقاف، تشکل دیگری بود که در واقع عامل اجرای دستورات حکومت مصر و رهبری آن بود و وظیفه داشت همه عملکردهای دولت را به دین ربط دهد. تاریخچه تشکیل سازمان جماعت اسلامی، عنوان قسمت بعدی این کتاب است که می پردازد به اینکه جماعت اسلامی در ابتدا به نام اتجاه الصعید، شناخته می شد اما به خاطر اعتراض به سیاست های اخوان المسلمین و سلفی ها از آنان جدا شد و نام جماعت اسلامی را بر خود نهاد.

نکته ای که در قسمت بعدی کتاب با عنوان «عمل به تکلیف استراتژی کسب قدرت سیاسی» وجود دارد این است که رهبران جماعت اسلامی می دانستند که تنها حکومت اسلامی با استقرار خود می تواند به عنوان یک مرکز قوی مطرح باشد و شکست رهبری که نتوانستند اندیشه های اصلاحی خود را پیاده کنند فقط به خاطر عدم توفیق آنان در پیاده کردن یک حکومت اسلامی در کشور بوده است. در قسمت بعدی این نوشتار به طور مبسوط روند کشته شدن سادات به وسیله خالد اسلامبولی و سه تن دیگر از یاران و دوستان او که همگی در این عملیات شهید شدند مورد بررسی قرار گرفته و شمه ای از زندگی آنان بازگو می گردد. در قسمتی از این بخش آمده است نخستین چیزی که پس از ترور سادات مشکوک به نظر می رسد قطع برنامه مستقیم رژه در حوزه رئیس جمهور بود. تلویزیون پس از قطع برنامه، ابتدا مناظر روستایی نمایش داد و دقایقی بعد، مارش های نظامی پخش کرد. به این شکل ملت مصر دریافتند که واقعه ای مهم رخ داده است.

به حکومت رسیدن حسنی مبارک در مصر پیامدهای منفی بسیاری را برای جنبش اسلامی در پی داشت. او برای کسب وجهه بیشتر نزد دولت های غربی، سیاست درهای باز را گسترش داد و مبارزه علیه گروه های مسلمانان را شدت بخشید. به اعتقاد نویسنده ماجرای بازجویی خالد از آنجا که حاوی شرح دقیق ماجرا و همچنین وقوف بر اندیشه حاکم بر فعالیت گروه های اسلامی مصر است، بسیار اهمیت دارد. شرح این بازجویی در قسمت های آخر کتاب حاضر به طور مبسوط شرح داده شده است. همچنین در قسمت دیگری از این کتاب به روایت شهادت خالد اسلامبولی و حسین عباس محمد اختصاص دارد . انتهای کتاب به اسناد و عکس های مربوط به این حادثه اختصاص دارد.