1. خانه
  2. مطالب
  3. ایران انقلابی عصیان لحظه ها | اجمالی در معرفی کتاب «فوکو در ایران»
ایران انقلابی عصیان لحظه ها | اجمالی در معرفی کتاب «فوکو در ایران»

ایران انقلابی عصیان لحظه ها | اجمالی در معرفی کتاب «فوکو در ایران»

فوکو چنان متأثر از این وحدت و قاطعیت و در عین حال گنگی و ابهام جنبش ایرانیان قرار گرفت که به قول جناب تبریزی «بیراه نیست اگر بگوییم او خود را یکی از همان "انسان های جدید" می دانست که انقلاب در خیابان های تهران آن ها را آفریده بود...»
مطالب 1398/11/16 12 دقیقه زمان مطالعه 0

"میشل فوکو"، فیلسوف فرانسوی پست مدرن، که به واسطه انتقادات تند و تیزش به نظام قدرت و سرمایه داریِ جهانی و مدرنیته در نزد عام و خاص شهرت دارد، مقالات و مصاحبه هایی در موضوع انقلاب 57 قلمی کرده است که از نقاط حساسیت برانگیزِ زندگیِ فکری و فلسفی او به شمار می رود، چراکه در تأملات ایرانی خویش، حمایت تمام قد خود را از انقلاب 57 اعلام می دارد و در مطلبی که از او نزد خواصِ اهل اندیشه و گاه عموم مردم شهرت یافته، ایرانیان را «روح جهان بی روح» معاصر می شناساند؛ چیزی که از آن در مقالات خویش تحت عنوان «معنویت گرایی سیاسی» نام می برد. بر خلاف دیگر روشنفکران غربی که دربارۀ ایرانِ سال های منتهی به انقلاب 57 به نظریه پردازی می پرداختند و اغلب خوانشی بنیادگرایانه از انقلاب ایران ارائه می دادند و حتی متفاوت از نظریه پردازان مارکسیست، او باور داشت جز باورهای دینی، هیچ عاملی توانایی بسیج توده ها را در سطحی که او خود مشاهده و رصد می کرد، ندارد و در ایران این تنها مذهب تشیع بوده که با تکیه بر موضع انتقادیِ خود توانسته است چنین بسیجی از توده ها را برای امر سیاسی به ارمغان آورد. در این بین او به نقش بی بدیل امام اشاره داشت؛ برای نمونه در اظهار نظری از او دربارۀ حضرت امام می خوانیم: «شخصیت آیت الله خمینی پهلو به افسانهها می زند، زیرا هیچ رئیس دولتی و هیچ رهبر سیاسی حتی با حمایت تمام رسانه های دنیا نمی تواند ادعا کند که با مردمش چنین پیوند عاطفی عمیقی دارد.» چنین اظهار نظرهایی در تائید و همدلی با نیروهای انقلابی ایران، برای جامعۀ روشنفکریِ سکولارِ فرانسه بسیار تلخ می آمد. او توجه خویش به نهضت انقلاب 57 را در قالب ایده ای که خود آن را فیلسوف ـ ژورنالیست می نامید در سلسله مقالاتی برای روزنامه ایتالیایی «کوریره دلاسرا» نوشت. همین مقالات بود که موجب سرزنش بیش از پیش او توسط جامعۀ روشنفکری فرانسه شد، چنان که ایشان باور داشتند که فوکو فریب انقلاب ایران را خورده است. ایده ای که با سکوت و عدم پاسخ دهی توسط او تقویت شد و بعدها این گونه در محافل سیاسی و حتی آکادمیک جا افتاد که او در نظریات خویش نسبت به انقلاب اسلامی ایران تعدیل کرده و یا حتی در «یادداشت های ایرانی» خویش از موضع خود در باب انقلاب 57 به طور کامل عبور کرده است.
مقدمۀ کوتاه بالا برای معرفی کتابی است که نویسندۀ آن تحقیق و پژوهش خویش را معطوف به همین موضوع کرده است: که آیا فوکو بر سر مواضع خویش در سلسله یادداشت های روزنامۀ «کوریره دلاسرا» ماند، و یا تسلیم منتقدین خویش شد و پذیرفت که در معرفی و فهم انقلاب ایران به خطا رفته است.
تمام تلاش پژوهشگر محترم کتاب «فوکو در ایران» جناب "قمری تبریزی" 1  این است که نشان دهد چنین چیزی اتفاق نیفتاده است و نگاه به نظریۀ فوکو در باب انقلاب ایران بسیار فراتز از نگاه های سانتیمانتالیستی ای است که روشنفکران اروپایی و گاه وطنیِ خودمان در تأمل بر مسائل ایران و خود انقلاب 57 رصد می کنند. در تائید این سخن در فرازی از کتاب می خوانیم «فوکو انقلاب ایران را لحظه ای می داند که در آن سوژه های تاریخی از تبعیت از تاریخ سر باز می زنند»2 ؛ لحظه ای که ایران «امکانی جهان ـ تاریخی بود برای عبور کردن از سیاستِ دوگانۀ اسلامگرا/سکولار، فرصتی بود برای تصور شکلی نانوشته از سیاست ورزی در "آستانۀ امر نو"» 3 .
کتاب «فوکو در ایران» به همت نشر «ترجمان» در یک پیشگفتار و مقدمه و در پنج فصل و یک نتیجه گیری به زیور طبع آراسته شده و در سال 1397 به بازار نشر عرضه شده است. نویسندۀ کتاب در یادداشتی که برای ترجمۀ فارسی کتاب نوشته است بیان می دارد: «این کتاب چهل سال بعد از انقلاب اسلامی در ایران منتشر می شود؛ انقلابی که به راستی ستون های نظم جهانی را لرزاند و هنوز ابعاد، دلایل و پیامدهای آن، چه در محیط های آکادمیک و چه در محافل سیاسی، بحث برانگیز است.»
بنا بر آنچه در همین یادداشت بر ترجمۀ ایرانیِ کتاب از نویسندۀ محترم می خوانیم هدف ایشان از نوشتن این کتاب علاوه بر چیزی که عنوان کتاب اعلام می دارد، یعنی «فوکو در ایران»، معرفی و خوانشی از انقلاب 57 برای مخاطبین خارج از ایران نیز می باشد. همچنین در مقدمۀ کتاب، ایشان تأکید می کنند که قصدشان از کتاب تنها شرح آرای فوکو در باب انقلاب نبوده است، بلکه معرفی نوع جدیدی از تاریخ نگاری را نیز در نظر داشته اند که در آن روند وقایع، ایده ها، ارتباط ها و دیگر وقایع محتمل به عنوان زیرمجموعه ای از یک وضعیت منحصربه فردِ تاریخی ثبت و ضبط شود، و با چنین هدف و نگاهی است که تفسیر فوکو از انقلاب ایران مهم جلوه می کند و به قول آقای تبریزی بدین ترتیب سلسله مقالات ایرانی او را استثنائی می کند؛ یعنی: آمادگی و اشتیاق برای مشاهده و درک انقلاب 57 «رها از هرگونه قید و تعهدی نسبت به طرح دقیق و از پیش معلومِ نوعی تاریخ کلی و جهانی» 4  و « مشاهدۀ لحظه ای از خلق تاریخ خارج از چارچوب غایت گرای غربی» 5 .
در فصل اول کتاب ما شاهد روایتی دراماتیک از وقایع مهم نهضت انقلاب از سال 42 تا پیروزی انقلاب در سال 57 هستیم، تأکید نویسنده در این فصل بر این مهم استوار است که «قرائت دو قطبی از اعمال و ایدئولوژی های احزاب و رهبران سیاسی، بر اساس گرایش های سکولار یا مذهبی آن ها، واقعیت جنبش انقلابی را مخدوش می سازد» 6 بدین ترتیب نشان می دهد که در طول سال های منجر به پیروزی انقلاب، نهضت حتی در گرایش های مارکسیستی و لیبرالیِ خود به تمامی شعارها و ارزش های اسلامی را پذیرفته و به طور کامل زیر نظر رهبری امام خمینی(ره) شکل گرفته بود: «تا پایان فرودین 1357ـ امام ـ خمینی دیگر با قاطعیت ردای رهبری جنبش انقلابی را بر تن کرده بود»7. جناب تبریزی در همین فصل و با روایتی یک دست که از جریان های نهضت پیروزی انقلاب ارائه می دهد، ساختار لازم برای نقد کتاب آفاری و اندرسون را در فصل سوم مهیا می کند؛ کتابی که می توان گفت نقد آن از اهداف جدی پژوهش آقای تبریزی است.
در فصل دوم کتاب نویسنده به معنایی که از انقلاب ایران در نزد فوکو وجود داشت، می پردازد. این مهم با بررسی یادداشت ها و مصاحبه هایی که از او دربارۀ انقلاب موجود است، صورت می گیرد. در همین جا «معنویت سیاسی» که فوکو به جنبش مردمی ایران نسبت می دهد را در سایۀ نگاه تبارشناسانه و نقدی که فوکو به مدرنیته دارد، مطالعه می کنیم، از پرسش های کلیدیِ فصل، این است که: فوکو چگونه کوشید آن وحدت و قاطعیت بی واهمه ای که در تهران دید، تفسیر کند؛ بدون آن که آن را در انقیادِ تفسیریِ تک خطی و یک بعدی از پیشرفت تاریخ در آورد؟
فوکو چنان متأثر از این وحدت و قاطعیت و در عین حال گنگی و ابهام جنبش ایرانیان قرار گرفت که به قول جناب تبریزی «بیراه نیست اگر بگوییم او خود را یکی از همان "انسان های جدید" می دانست که انقلاب در خیابان های تهران آن ها را آفریده بود. و به عقیدۀ من او غیبت و شهامتی را که در خیابان های تهران یافت، به امکانی مبدل ساخت که از طریق آن جهان را خارج از دیدگاه های حاکم بر فلسفۀ تاریخ رؤیت کند، دیدگاه هایی که تاریخ را تنها در یک مسیر پیشرفت تک بعدی رقم می زنند.»8
آری در نزد فوکو، ایرانیان لحظه ای را در سال 57 تاریخ رقم زدند که «در آن سوژه های تاریخی از تبعیت از تاریخ سر باز می زدند». همچنین در این فصل مخاطب آشنا می شود که آگاهی و شناخت فوکو از ایران و اسلام توسط کسانی چون "پلیویی"، "دکتر علی شریعتی"، "لویی ماسینیون" و "هانری کُربن" به دست آمده بود.
اولین شخصیت ایرانی که فوکو با او ملاقات داشت "بنی صدر" بود و بیشترین تأثیر را در شناخت جهان ایرانی او ازکُربن و ماسینیون و بعدها شریعتی به دست آورده بود. در یادداشت های این فصل همچنین می خوانیم که «فوکو معتقد بود که شاه با ناامیدی تمام می خواست پروژه مدرن سازی آتاتورکی پدرش را که از سال 1920 شروع شده بود به سبکی اروپایی ادامه دهد....در نزد او، این نفس مدرن سازی بود که به دوران کهن تعلق داشت، نه هوای دینی انقلاب»9 .
در کتاب می خوانیم که فوکو ملی گرایان انقلابی را که می گفتند «شاه باید سلطنت کند، نه حکومت» فاقد اعتبار می دانست، و نظراتی این چنینی را حاصل «غرب گرایی مفرط» صاحب نظران ایرانی می دانست10؛  بدین ترتیب در فصل دوم کتاب ما شاهد تفسیر آرای فوکو به تفصیل هستیم.
فصل سوم کتاب «فوکو در ایران» همان طور که پیش از این متذکر شدیم، به تمامی به نقد کتاب مفصل "ژانت آفاری" و "کوین اندرسون" با عنوان « فوکو و انقلاب ایران: جنسیت و اغواگری های اسلام گرایی»11  اختصاص دارد. جناب تبریزی دو کژتابی در روایت آفاری ـ اندرسون به تصویر می کشند: یکی در خوانش اتفاقات تاریخی انقلاب 57 که گاه این روایت همچون تحریف تاریخ می ماند که شواهدی از این تحریفات را در این فصل ایشان ارائه می دهند، و همچنین در دومین کژخوانی، فهم فوکو از انقلاب ایران است که در نزد ایشان: آفاری ـ اندرسون، به چالش کشیده می شود «در تحلیل آفاری و اندسون، فوکو به شدت گمراه به نظر می رسد، زیرا قادر به تشخیص دو چیز نبوده است: یکی ذات تمامیت خواه اسلام و دیگری اهمیت و قدرت سازندۀ نیروهای دموکراتیک سکولار»12  که این هر دو در این فصل پاسخ داده می شوند: اول این که یکی گرفتن اسلام از داعش تا جمهوری اسلامی خودتحریفی آشکار است و دوم این که جناب تبریزی به گونه ای موفق نشان می دهند که هرگز در جریان انقلاب 57 تفکیکی واضح از نیروهای سکولار و مذهبی در مبارزه با شاه وجود نداشت، رهبری امام توسط همۀ گروه ها پذیرفته شده بود و حتی مارکسیست ها هم شعارهای مذهبی را عین آرمان های مبارزاتی خود می دانستند. در این بخش می خوانیم که فوکو می دانست با اعلام حمایتش از انقلاب 57 مورد تمسخر دوستان لائیک و روشنفکرش قرار خواهد گرفت، اما با این وجود «او ایرانیان را به خاطر احیای روح انقلاب، چیزی که به باور بسیاری از اروپایی ها از صحنه تاریخ محو شده بود، ستایش کرد. همچنین ـ این انقلاب ـ یکی دیگر از باورهای شرق شناسان را واژگون کرد: این که جوامع مسلمان اساساً تغییرناپذیرند. در مقابل، تأسف خود را نسبت به رخوت و افتادگی فاعلیت غرب ابراز می دارد که از احیای امر سیاسی انقلابی عاجز است.»13
در فصل چهارم نویسندۀ محترم به یکی از مهم ترین انتقادات و اعتراضات انقلاب ایران می پردازد که از آن حیث فوکو نیز مورد هجو و نقد قرار می گیرد، مسائل مربوط به حقوق زنان و حجاب اجباری.
جناب تبریزی خود در توضیح این فصل در مقدمۀ کتاب خویش این گونه توضیح می دهد: «منتقدین فوکو مدعی اند که او حجم عظیم اعتراضات زنان نسبت به مسئله حجاب اجباری را نادیده گرفت و حمایت گسترده ای را نیز که از سوی "پیوند جهانی خواهری" به ایران گسیل شد، صرفاً به دید تجلی دیگری از کبر و خودپسندی غربیان نگریست»، این درحالی است که فوکو توجه داشت که غربیان با «خودمعیارپنداری» از زنانگی و تعریف های تقلیلگرا و جهان شمول به نقد مسئلۀ زنان در ایران می پردازند و «توجۀ به جنگ قدرت و مقتضیات سیاسی و بین المللی پس از انقلاب»14 ندارند.
فصل آخرین و پنجم کتاب به نظر نگارنده مهم ترین فصل کتاب «فوکو در ایران» است، چراکه مدعی اصلی نویسنده در این فصل است که ارائه شده و به اثبات می رسد.
در نگاه بسیاری از فوکوپژوهان مسائلی که پس از انقلاب در ایران در ذیل جمهوری اسلامی رقم خورد، که از آن تحت عنوان «دوران وحشت» پس از انقلاب نام می برند، سبب شد که فوکو از نگاه پیشین خویش تحت عنوان «معنویت سیاسی» دست شوید و به خانۀ آرام روشنگری باز گردد، چراکه در این دوران به بازخوانی مقالۀ «روشنگری چیست؟» "کانت" دست زد15. این در حالی است که جناب تبریزی تفسیری کاملاً متفاوت از این فوکوپژوهان در خوانش مقالۀ «روشنگری چیست؟» کانت توسط فوکو ارائه می دهند، «برای فوکو ایران انقلابی مصداقی بود از آنچه ثقل ایدۀ روشنگری در فلسفۀ کانت می دانست، یعنی رهایی انسان از عدم بلوغی که بر فرد اعمال می کند»16 .
بدین ترتیب در انتهای پروژۀ کتاب«فوکو در ایران» جناب قمری تبریزی آنچه را می یابیم که در مقدمۀ کتاب مدعی آن بودند: «فوکو در انتها رو به لیبرالیسم نیاورد و اتفاقاً آرایی که در حوزه های مربوط به فاعلیتِ تاریخی فرافردی، هرمنوتیک سوژه و مسئلۀ اخلاق در آخرین درس هایش در کلژدوفرانس ارائه داد با تفسیرش از انقلاب اسلامی هم راستا بودند....فوکو گرچه دیگر به طور مستقیم از انقلاب اسلامی دربارۀ ایران سخن نگفت، اما تا انتها مدافع آن باقی ماند.»17


1- رئیس بخش مطالعات ایران و خلیج فارس دانشگاه پرینستون
2- قمری تبریزی، فوکو در ایران، سارا زمانی، ترجمان، 1397، 100
3- همان، 15
4- همان،26
5- همان، 25
6- همان، 27
7- همان، 74
8- همان، 98
9- همان، 101
10- همان، 100
11- متأسفانه این کتاب هنوز در بازار نشر ایرانی در دسترس مخاطبان محترم کتاب خوان قرار نگرفته است!
12- همان، 28
13- همان، 113
14- همان، 29
15- حتی اسلاوی ژیژک هم که از تلاش فوکو در ارتباط با انقلاب ایران  دفاع کرده و گفته است«او به درستی پتانسیل رهایی بخشی را در این رویدادها دید» به تکرار همان روایت غالب پرداخته و می گوید «این که او چند سال بعد به سوی کانت بازگشت را باید به حساب پاسخی به این تلاش ناموفق دانست»، همان،26
16- همان، 251
17- همان، 29

مطالب مرتبط

از فرشِ آمریکا تا عرش جبهه مقاومت با حسین شیخ‌الاسلام | معرفی کتاب «سفیر قدس»

از فرشِ آمریکا تا عرش جبهه مقاومت با حسین شیخ‌الاسلام | معرفی کتاب «سفیر قدس»

«مردم به همان چیزی که امام می‌خواست رأی دادند؛ نه به اسلامی که در ذهن فلان مرجع یا فلان شخصیت سیاسی بود. …

پیوند کووالانسی ازدواج | جستاری درباره کتاب «نیمه دیگرم»

پیوند کووالانسی ازدواج | جستاری درباره کتاب «نیمه دیگرم»

ازدواج یک پیوند کووالانسی است که زوجین باید با به اشتراک گذاشتن الکترون‌های خود، زندگی‌شان را در یک خط راست …

سنگی در تاریخ | نگاهی به رمان «سنگی که سهم من شد»

سنگی در تاریخ | نگاهی به رمان «سنگی که سهم من شد»

در اینجا با داستانی روبرو هستیم که نویسنده از لحاظ به کارگیری عناصر داستانی تا حدود زیادی موفق عمل کرده و به …

کليه حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به موسسه کتاب فردا می باشد

توسعه و طراحی سایت توسط آلماتک

bookroom.ir - Copyright © 2007-2019 - All rights reserved