شرح شکل‌گیری فراماسونری در ایران و شناخت ماسون‌های ایرانی

محور اصلی بحث‌های کتاب «تاریخ آغازین فراماسونری در ایران» در پی نشان دادن ماهیت تشکیلات فراماسونری و دلبستگی این تشکیلات به استعمار غرب، به ویژه انگلستان و سلطه آمریکا در روند این حرکت ماسونی است.

درباره تشکیلات فراماسونری و نقش استعمار غرب به ویژه انگلستان و آمریکا در ایران تا به حال کتاب‌های زیادی توسط محققان و پژوهشگران کشورمان منتشر شده که کتاب«تاریخ آغازین فراماسونری در ایران» با تحقیق و نگارش یحیی آریا بخشایش یکی از شاخص‌ترین آن‌هاست. این اثر تحقیقی و پژوهشی در پنج مجلد بر پایه اسناد منتشر نشده«لژ بیداری در ایران» گردآوری و توسط انتشارات سوره مهر حوزه هنری در تهران چاپ و منتشر شده است.

این مجلدها که به کوشش دفتر ادبیات انقلاب اسلامی تهیه شده، در هفدهمین دوره جایزه‌ کتاب فصل به عنوان«شایسته تقدیر» شناخته شده است. جلد نخست «تاریخ آغازین فراماسونری در ایران» به کلیات می‌پردازد. مجلد دوم )آشنایی با اعضاء( گزارش اسناد پرونده‌های 1 تا 40 لژ بیداری ایران است و جلد سوم نیز از پرورنده شماره 41 تا 80 را در بردارد. مجلد چهارم از پرونده های شماره 81 تا 121 لژ بیداری ایران را بررسی می‌کند. جلد پنجم نیز گزارش اسناد موجود در پرونده‌های شماره 122 تا 130 و روابط و مکاتبات لژ بیداری ایران را واکاوی می‌کند.

محقق در مقدمه کتاب جلد پنجم، اشاره ای به 11 پرونده مهم و در خور واکاوی باقی مانده از اعضای غیررسمی در بیداری ایران دارد که شرح زندگانی آنان نسبت به 121 عضو رسمی که در مجلدات دوم و سوم و چهارم آمده، مختصر و گذرا تدوین شده و به گونه‌ای است که می‌توان در سایه ذکر فعالیت‌های مؤثرشان، تصویری کلی و قابل تمیز و تشخیص از زندگانی آنان به دست آورد.

سپس مولف کتاب فهرستی جامع از نام اعضای لژ بیداری ایران ارایه داده و در بخش عنوان معرفی شدگان، به معرفی نامه‌هایی که برخی از اعضای رسمی و شناخته شده لژ، نوشته و با ارایه آن عده‌ای را برای عضویت در لژ پیشنهاد کرده‌اند، پرداخته است.

در این بخش با نام‌هایی چون سید ضیاءالدین طباطبایی و عبدالله مستوفی برخورد می‌کنیم. در تیتر روابط خانوادگی، نسب‌شناسی و ترسیم روابط درون گروهی اعضای لژ بیداری ایران، میزان و عمق نفوذی که آنان در سازمان‌ها و نهادهای دولتی و غیردولتی داشته‌اند، تأثیراتی که در وقایع مختلف و متعدد زمان خود، به ویژه در انقلاب مشروطه داشته‌اند و طبقه‌بندی آن‌ها در دسته‌ها و شاخصه‌های گوناگون، به طور کامل گردآوری شده است. همچنین اسناد متفرقه فراماسونرها، نوشته لژها و مکاتبات متفرقه شرق اعضا (گرانداوریان) به ترتیبِ تاریخِ ارسال، گزارش شده‌اند.

در مانیفست ماسونی، بر مبنای اصلی تغییر ناپذیر و قدیمی به جز موارد انگشت‌شماری (خانم تاچر) زنان حق عضویت نداشتند. شعار سه کلمه‌ای آن‌ها (آزادی، برابری، برادری) بوده ولی اشاره به نوآوری در حضور زنان در سابقه تشکیلات لژهای فراماسونری فرانسه شده که نمایشگر تفاوت اساس و اداره این سازمان با دیگر لژها بوده است.

تیتر «ضامن دوستی» مبنای حضور فراماسونرهایی است که هنگام مسافرت یا مأموریت به کشورهای دیگر، از سوی لژ خود، به لژ دیگر معرفی و به عنوان نماینده یا ضامن دوستی میان دو لژ تعیین و منصوب می‌شدند.

عنوان بعدی کتاب مربوط به سالنامه گرانداوریان و لژ بیداری ایران است و نشان می‌دهد که شکل‌گیری لژهای فراماسونری در هر کشوری با موافقت حکومت آن کشور صورت می‌پذیرد و جلسات و اعضای آن شناخته شده هستند و جمعیت سری نیست بلکه اسرار و رموزی دارد که برای غیر اعضا فاش نمی‌شود.

لژ بیداری ایران نیز می‌باید هر ساله فهرستی از اعضا و صورت‌های مختلف مربوط را منتشر می‌ساخت که عنوانِ «فصل‌نامه» را داشته که اثری از آن نیست و حتی نام اثر در سالنامه گراند اوریان نیز به دلیل بحران‌ها و اغتشاشات پیش آمده در ایران از جمله انحلال مجلس، گنجانده نشده و با وقوع جنگ جهانی اول نیز فعالیت لژ در ایران ملغی شده است.

آخرین بخش کتاب نیز مربوط به آغاز و پایان کار لژ و تأثیر جنگ جهانی اول در آن است که تأکید و تصریحی بر گفته‌های اسناد در جلدهای قبلی کتاب، در باب موضوع است. لژهای تابع شرق اعظم فرانسه که در کشورهایی چون لبنان و مصر و عثمانی نیز فعال بودند، به دلیل انگیزه‌ اصلی مداخله در امور سیاسی و اجتماعی، با شروع جنگ و حمله آلمان به فرانسه تعطیل شدند، علیرغم این که شعار اصلی خود را برقراری آزادی، برابری و برادری جهانی می‌دانستند، در این جا دست از وظیفه شستند و حتی در ایران اعضای آن سعی در رخنه آشکار به دستگاه حکومت داشته و شاهان قاجار نیز بدین سبب از فعالیت آن‌ها در وحشت بودند.

کتاب «تاریخ آغازین فراماسونری در ایران» در پایان نمونه امضای اعضای و منابع و مأخذ و فهرست اعلام را نیز در بر دارد. این را هم باید گفت که برخی از اسناد لژ بیداری ایران در تسخیر خانه میرزا محمدعلی خان فروغی که فرزندش مهندس محسن فروغی از آن‌ها نگهداری می‌کرد، به دست آمده است.

در مجموع، محور اصلی بحث‌های کتاب در پی آن است که نشان دهد موضوع فراماسونری و دلبستگی این تشکیلات به استعمار غرب، ویژه انگلستان تا دهه 1320 و ورود آمریکا و سلطه ایالات متحده و تغییر در روند حرکت ماسونی موضوع پیچیده و مرموزی است که عده‌ای را به حدس و گمان، جمعی را به انکار و دسته‌ای را به تحقیق واداشته است. در ماهیت استعماری و کارنامه‌ اعضای «لژها» و عضو رهبران آن شک و تردیدی نیست و فعالیت منظم این تشکیلات از آغاز رسمی توسط میرزا ملکم خان تا سقوط رژیم پهلوی که مهندس جعفر شریف امامی به عنوان استاد اعظم در مدیریت سیاسی و مقامات تأثیرگذار حضور داشته، وجود دارد.

در این دوران عمدتاً نخست وزیران، وزیران، وکلای مجلس، سناتورها و... همه در چارچوب استعماری حرکت و یا مجری فرامین لژ بودند. اگرچه اسناد اصلی لژها توسط ماسون‌ها نابود شد و حتی سیستم امنیتی اطلاعاتی رژیم پهلوی (ساواک) حق ورود به تشکیلات را نداشته اما کارنامه رهبران و برجستگان آن در طی یکصدوپنجاه سال می‌تواند گویای ماهیت، اهداف، رسالت، کارنامه فراماسونری در ایران باشد. این مجموعه در طی یکصدوپنجاه سال که از تاریخ فراماسونری در ایران می‌گذرد می‌تواند گویای ماهیت، اهداف، رسالت کارنامه فراماسونری در ایران باشد.